Paleografie

Paleografie is een van de historische hulpwetenschappen met een zeer praktisch karakter, de bestudering, ontcijfering en omzetting in leesbare tekst van oud schrift. Op deze pagina vindt u geen handleiding om oud schrift te leren lezen, maar wel een handig overzicht van online handleidingen, die soms vergezeld gaan met zeer royale verzamelingen afbeeldingen. Bij elke handleiding geef ik aan welke periode en land centraal staat, en of daarbij handschriften of archiefstukken – of beide – aan de orde komen. Ik noem hier ook richtlijnen voor transcripties. Er zijn situaties waarin websites en boeken voor het ene land ook voor andere landen en gebieden van belang zijn, bijvoorbeeld voor Spanje en Latijns Amerika, voor het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, en voor Frankrijk en Canada. Op mijn oude webpagina’s staat een heel compacte inleiding voor Nederlandse paleografie.

Paleografie komt niet alleen van pas bij het lezen van archiefdocumenten en handschriften, maar ook bij de lectuur van vroegmoderne gedrukte documenten en boeken vanwege de lettervormen en afkortingen van woorden die daarin voorkomen. Hulpmiddelen voor het begrijpen van afkortingen komen dan ook hier aan de orde. De paleografie houdt zich ook bezig met het dateren en localiseren van documenten en handschriften zonder datering en/of locatie. Kennis van oud schrift verkleint de afhankelijkheid van bestaande edities, transcripties en vertalingen. Het brengt je letterlijk dichter bij geschreven bronnen en de geschiedenis van het schrift door de eeuwen. Paleografie helpt je verder te komen dan het kunnen lezen van één soort schrift.

Juridische afkortingen, speciaal degene die verwijzen naar bronnen van het Romeinse en canonieke recht, komen apart ter sprake op de pagina Abbreviationes.

De paleografie als historische hulpwetenschap is gegrondvest door de benedictijn Jean Mabillon (1632-1707) in zijn werk De re diplomatica libri VI (Parijs 1681; online, Landesbibliothek Oldenburg, zie ook de versie van de editie Parijs 1709 door Marc-Robin Wendt). Hij en andere leden van de congregatie van St. Maur – zie voor hen de blog Analecta Maurina – ondernamen onder leiding vanuit de abdij van St. Germain-des-Prés (toen vlakbij, nu in Parijs) vele onderzoeksreizen om handschriften en archiefstukken te bekijken en te transcriberen. Een andere Maurist, Bernard de Montfaucon (1655-1741), lanceerde de term paleografie met de titel van zijn studie Palaeographia Graeca (Parijs 1708).

Een groeiend aantal instellingen met archiefcollecties roept de hulp van het publiek in om gedigitaliseerde bronnen te transcriberen of te indexeren. Op portals als Zooniverse (met voor Nederland vijf projecten in Wikiscripta Neerlandica II), Citizen Archivist (NARA), By the people (Library of Congress), Smithsonian Digital Volunteers, Europeana Transcribe, Archives nationales participatives, Transcrire (voor Franse veldverslagen en brieven van geografen, etnologen en archeologen), DigiVol en From The Page kan men een grote variatie aan projecten met historische bronnen vinden. Voor Nederland en België is de portal Vele Handen de thuisbasis voor projecten van vele archiefdiensten.

Omdat het lezen en begrijpen van oude documenten niet alleen een kwestie van paleografie is worden hier ook enkele handige online hulpmiddelen voor zaken als chronologie (tijdrekenkunde) en Latijn (inclusief plaatsnamen) genoemd. Voor online woordenboeken is het Europees Woordenboekportaal heel nuttig.

Voor de geschiedenis van de calligrafie, het schoonschrift, verwijs ik hier allereerst naar de Engelstalige website Penna Volans met een mooie keuze aan gedrukte handboeken vanaf de zestiende eeuw.

Algemene sites

  • Ad Fontes, Universität Zürich – een tutorial voor het omgaan met archiefstukken, met als de kern een handleiding en oefeningen voor het lezen van middeleeuwse en vroegmoderne documenten uit steeds meer landen, met ook transcriptieregels en bijvoorbeeld een digitale versie van de Grotefend voor het omgaan met dateringen, en de Cappelli voor afkortingen; men kan zich als gebruiker registreren; interface Duits, Engels en Frans – ook andere historische hulpwetenschappen en specifieke bronsoorten komen aan bod
  • School, Virtual Hill Museum and Manuscript Library, St. John’s University, Collegeville, Minnesota – met momenteel zowel Westerse als Syrische en Arabische handschriften, met verder bijvoorbeeld meer informatie over talen en schriftsoorten en een handig lexicon voor termen rond handschriften
  • MultiPal, École Pratique des Hautes Études, Parijs – met oefeningen en voorbeelden van documenten en munten uit vele tijden en landen vanaf de Oudheid, met verschillende talen; interface Frans en Engels
  • L’aventure des écritures, Bibliothèque nationale de France, Parijs – een educatieve website over boekgeschiedenis, schriftvormen en schriftdragers uit vele tijden, met een bibliografie
  • 5300 Jahre Schrift, Materiale Textkulturen, Heidelberg – een webversie van een boek met vijftig bijdragen over de geschiedenis van het schrift
  • The Art of Handwriting, Special Collections, Newcastle University – een virtuele tentoonstelling over schrijven in heden, verleden en toekomst
  • Palaeography, The Schøyen Collection – een rijke privécollectie met voorbeelden uit vele landen en tijden in zeven secties, daarnaast ook te bekijken met thematische filters, bijvoorbeeld ook voor recht
  • Early Printing and Writing Collection, Reed Digital Collections, Reed College, Portland, Oregon – ruim 500 documenten en handschriften, daarnaast ruim honderd voorbeelden van drukken, meestal fragmenten; de voorbeelden dateren meestal van de vijftiende tot eind achttiende eeuw, vooral uit Italië en Frankrijk, maar ook uit andere windstreken
  • Alte Schriften, N. Bartz – een zeer omvangrijke collectie voorbeelden van historische schriften
  • Schriftgeschichte, Typolexikon – een beknopt overzicht van de schriftgeschiedenis op de site van typograaf Wolfgang Beinert, met ook een pagina over de geschiedenis van de paleografie
  • Slavic Scripts, Fonts and Alphabets, Kodeks, Universität Bamberg – interface Duis en Engels
  • Latin Paleography: From Antiquity to the Renaissance, A.M. Piazzoni, Vatican Library – een fraaie inleiding met bibliografie op het Spotlight platform met handschriften van de Biblioteca Apostolica Vaticana; interface Engels en Italiaans
  • READ: Recognition and Enrichment of Archival Documents – nu beter bekend als Transkribus, een internationaal platform met vele projecten voor het elektronisch en geautomatiseerd ontcijferen van archiefdocumenten in vele landen, met daarbij de oefenmodule Transkribus Learn met honderden schriftvoorbeelden, en enkele jaren ook Famous Hands, een website met voorbeelden van het handschrift van beroemde Europeanen, vrij toegankelijk; complete toegang tot de tool na gratis registratie – men kan nu ook gratis afbeeldingen van documenten uploaden naar Transkribus AI, met filters voor taal, handgeschreven of gedrukt, maar niet et alle huidige HTR-modellen
  • MONK, Universiteit Groningen en Nationaal Archief – een Nederlands project voor geautomatiseerde ontcijfering van oude handschriften en archiefstukken

Middeleeuwen algemeen

  • Medieval handwriting, Dianne Tillotson – met onder andere een goed overzicht van online gidsen op een ook verder aanbevelenswaardige site, met daarnaast een blog
  • Earlier Latin Manuscripts, National University of Ireland, Galway – voor onderzoek naar handschriften van vòòr 800, gebaseerd op E.A. Lowe’s Codices Latini Antiquiores (11 dln. en supplement, Oxford 1934-1971)
  • Littera Visigothica, Ainoa Castro – geen online cursus, maar verder is deze blog met artikelen in Engels en Spaans de plek om online meer te weten te komen over Visigothisch schrift; er is een begeleidende website VisigothicPal, geïnspireerd op DigiPal
  • Dossiers documentaires, Theleme, École nationale de Chartes, Parijs – meer dan honderd middeleeuwse handschriften en documenten met transcripties en commentaar – sinds december 2021 is er het platform Adele (Album de diplomatique en ligne)
  • Enigma, Ciham, Lyon/CNRS – Marjorie Burghart ontwikkelde een tool om incomplete woorden in Latijn te ontcijferen, interface in tien talen; ook ontwikkelde ze vijf online oefeningen bij een Frans-Italiaans project (Archivio di Stato di Torino en twee Franse departementale archieven) over rekeningen uit de Savoye (Castellanie, Comptes des châtellenies savoyardes)
  • DigiPal: Digital Resource and Database for Palaeography, Manuscript Studies and Diplomatic, King’s College, Londen – een project rond middeleeuwse Engelse handschriften en archiefstukken
  • Late Medieval English Scribes, University of York – een project rond vijf Engelse literaire auteurs dat dienst kan doen als een paleografische atlas
  • Paleography Resources & Tools, Paleography@Penn, University of Pennsylvania – een overzicht met onder andere gescande literatuur en links
  • Paléographie, Ménestrel – een zeer uitgebreide Franstalige handleiding en gids voor de studie van middeleeuws schrift, met vele links op deze portal voor middeleeuwse studies
  • Handbok i nørron filologi: Faksimilar – een becommentarieerde lijst met links naar middeleeuwse handschriften uit Scandinavische landen
  • Palaeographic Atlas, Medieval Manuscripts in Dutch Collections – een inleiding over de bestudering van middeleeuwse schriftsoorten met veel afbeeldingen en literatuur
  • Einführung in die Paläographie I, Universität Kassel – een inleiding tot middeleeuwse paleografie, deel II gaat vooral over schriftsoorten; beide delen bevatten een quiz – helaas voortaan alleen intern toegankelijk
  • Bartholomew’s World: Paleography, Stanford University – een paleografische inleiding rond de dertiende-eeuwse auteur Bartholomaeus Anglicus, met een overzicht van paleografische termen
  • Inscribe: Palaeography learning materials, Institute of Historical Research, School of Advanced Study, University of London – een gearchiveerde cursus, de modules met de inleiding en die over middeleeuwse schriftsoorten zijn nog toegankelijk
  • Marc Smith en Laura Light, Script (Les Enluminures / Text Manuscripts, 2016; PDF) – een compacte maar zeer bruikbare inleiding rond twaalf heel verschillende handschriften; er zijn nog meer deeltjes in deze Primers reeks, bijvoorbeeld door Susan L’Engle en Ariane Bergeron-Foote over Law (2013, PDF), eveneens rond twaalf handschriften, en over Diplomatics (2015, PDF) door Christopher de Hamel en Ariane Bergeron-Foote over verschillende soorten middeleeuwse documenten – van de andere delen valt vooral te noemen Sandra Hindman en Ariane Bergeron-Foote, Binding and the archaeology of the medieval and renaissance book (PDF)
  • Mittelalterliche Geschichte: Paläographie, Mathias Kluge – bij de thema’s van deze inleiding middeleeuwse geschiedenis is een afdeling voor paleografie met vijf hoofdstukken, onder andere over oorkonden, afkortingen, interpunctie en schriftvergelijking, telkens met video’s; er is een soortgelijke afdeling voor codicologie
  • Schriftenstammbaum, Codices: Antike und mittelalterliche Handschriften in der Schweiz – een doorzoekbare boomstructuur om het soort middeleeuws schrift vast te stellen (met uitzondering van schrift uit Zuid-Italië, Spanje en Engels cursief schrift)
  • Transcribe Estoria, University of Birmingham en Universidad de Alcalá – een website in het Engels en Spaans rond de Estoria de Espanna van koning Alfonso X, met een inleiding op paleografie
  • Kathleen Walker-Meikle, Transcribing medieval manuscripts and archival material, Consortium of European Research Libraries (CERL) – een beknopte inleiding tot het transcriberen van middeleeuwse bronnen, met een overzicht van online tutorials en een bibliografie
  • Supertextus notarum tironianarum: Hypertext-Lexikon der tironischen Noten, Martin Hellmann – tiroonse noten dienden oorspronkelijk als een vorm van stenografie, in de Middeleeuwen komt het ook wel voor als geheimschrift
  • Reinhold Merkelbach en Helmut van Thiel, Lateinisches Leseheft zur Einführung in Paläographie und Textkritik (Göttingen 1969) – online, Digi20, Digitale Sammlungen, Bayerische Staatsbibliothek, München
  • Émile Chatelain, Paléographie des classiques latins (Parijs 1884-1900) – een digitale versie bij de University of Illinois, Urbana-Champaign van dit klassieke werk met afbeeldingen van antieke en middeleeuwse handschriften van de klassieke Latijnse auteurs

Vele middeleeuwse documenten zijn geschreven in het Latijn. Op Logeion (University of Chicago) vindt u zowel online woordenboeken voor klassiek als middeleeuws Latijn, inclusief het Woordenboek Latijn-Nederlands van Harm Pinkster. Bij het Wörterbuchnetz (Universität Trier) is een klein gedeelte (A-C) van het Mittellateinisches Wörterbuch online beschikbaar. Latijnse plaatsnamen vormen een andere uitdaging voor juiste identificering. Hier biedt de Orbis Latinus uitkomst, de editie 1972 is beschikbaar als database bij de Bayerische Landesbibliothek.

Vroegmoderne tijd (1500-1800)

  • Script Tutorials, Brigham Young University – een portal met online handleidingen voor Duitse, Engelse, Franse, Italiaanse, Nederlandse, Portugese en Spaanse documenten, met vooral aandacht voor genealogie; deels nog niet actief, en dan ook nog Latijnse teksten; interface Engels en brontalen
  • Transkribus LEARN – een nieuwe online handleiding met archiefdocumenten uit diverse Europese landen, nu ook met middeleeuwse voorbeelden en teksten uit de 19e en 20e eeuw op verschillende niveau’s van leesbaarheid
  • Paleographic Challenge 2020, Beinecke Rare Book & Manuscript Library, Yale University, New Haven, CT – ruim 70 oefeningen met vroegmodern schrift in handschriften en documenten

Afkortingen

Afkortingen zijn een bekend aspect van oud schrift dat speciale aandacht verdient:

Enkele (oudere) handleidingen zijn online raadpleegbaar:

  • Adriano Cappelli, Lexicon abbreviaturarum / Dizionario di abbreviature latine ed italiane – de klassieke en meest gebruikte gids voor het ontcijferen van Romeinse en middeleeuwse afkortingen – er is een een database versie gemaakt door Ad Fontes in Zürich, en ook een wat traditionelere webversie van dit boek (editie 1912), ook van de editie 1929, een Duitse vertaling (1928) (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln) en een verkorte Engelse versie [The elements of abbreviation in medieval palaeography, David Heimann en Richard Kay (red.) (1982)] – er is nu zelfs een Cappellikwis!
  • Johann Ludolf Walther, Lexicon diplomaticum : abbreviationes syllabarum et vocum in diplomatibus et codicibus (Göttingen 1752; reprint Hildesheim 1973) – online, Universitäts- und Landesbibliothek Düsseldorf – let op de prachtige typografische verzorging
  • Adolphe Chassant, Dictionnaire des abréviations latines et françaises (Parijs 1886) – online, Internet Archive
  • T. Martin, The record interpreter: a collection of abbreviations, Latin words and names used in English historical manuscripts and records (2e dr., Londen, 1910) – online, Internet Archive
  • Andrew Wright, Court Hand restored: or, The student’s assistant in reading old deeds, charters records, etc. (…) – op Digital Georgetown zijn de edities Londen 1776 en 1879 in de Georgetown Law Library gedigitaliseerd
  • J.M. Hulákovsky, Abbreviaturae vocabulorum usitatae in scripturis praecipue Latinis medii aevi, tum etiam Slavicis et Germanicis (Praag 1852, herdruk München 1988) – online. Digi20, Digitale Sammlungen
  • Marek Winiarczyk, Sigla latina in libris impressis occurrentia cum siglorum Graecorum appendice (2e dr., Wroclaw 1995) – dit boek over Latijnse afkortingen in gedrukte werken uit de vroegmoderne tijd is online beschikbaar in een tekstversie van het CAMENA project van de Universität Mannheim; er is een Duitse vertaling, Abkürzungen aus Personalschriften des XVI. bis XVIII. Jahrhunderts (3e dr., Wiesbaden 2002)

De Duitse blog Aktenkunde publiceerde in 2018 een handig overzicht van literatuur over vroegmoderne afkortingen.

Apps voor paleografie

  • Abbreviationes, Olaf Pluta, Ruhr-Universität Bochum – een commerciële tool voor het ontcijferen van middeleeuwse afkortingen
  • App Fontes, Universität Zürich – freeware – een app versie van de Ad Fontes tutorial met enkele handige tools voor chronologie en plaatsnamen
  • Medieval handwriting, Leeds University Library – freeware – zowel middeleeuwse handschriften als archiefstukken
  • English Renaissance handwriting, Leeds University Library – freeware – eveneens zowel handschriften als andere documenten, nu uit de vroegmoderne tijd
  • Gotisk håndskrift, Arkivverket – freeware – een voormalige Noorse app

Sommige onderwerpen beslaan meerdere grote periodes en landen, zelfs continenten:

Oudheid

Epigrafie, de studie van antieke inscripties is een aparte historische wetenschap, waarover vele goede websites bestaan. Op enkele websites is er speciaal aandacht voor de verschillende schriftsoorten:

  • Mnamon: Antiche scritture del Mediterraneo. Guida critcia alle risorse elettroniche, Scuola Normale Superiore, Pisa – een gids en inleiding met vele voorbeelden; interface Italiaans, Engels en Frans
  • Late Babylonian Signs (LaBaSi), Austrian Centre for Digital Humanities, Wenen – de paleografie van het spijkerschrift in zijn verschillende fasen is pas recent begonnen
  • Abbreviations in Latin inscriptions, Tom Elliott / American Society of Greek and Latin Epigraphy
  • Latin abbreviations, Trismegistos – een database door Mark Depauw en Tom Ghelof op basis van de ECDS epigraphic database
  • Palaeography: An introduction, Vindolanda Tablets Online – overgenomen uit Alan Bowman en David Thomas, Vindolanda: the Latin writing tablets (Londen 1983); het hoofdstuk over paleografie uit de tweede versie (Londen 1994) is ook online beschikbaar
  • Cursus cursief Latijns schrift – een PDF uit J.A.D. Zeinstra, Romeinse schrijfplankjes uit Nederlandse bodem en andere epigrafica. De Iudici Ius-Tabula uit Velsen. De Tabula Sigillata van Tolsum et alia (Leeuwarden 2010)
  • Signs of life, Europeana EAGLE – een tentoonstelling van dit Europese project voor antieke inscripties met enige aandacht voor schriftsoorten en alfabetten
  • Joyce en Arthur Gordon, Contributions to the palaeography of Latin inscriptions (Berkeley-Los Angeles 1957; online, Hathi Trust Digital Library)
  • Paläographie der Hieratischen und der Kursivhieroglyphen, Universität Mainz – een project rond verschillende schriftvormen in het oude Egypte
  • Fabricius, Arts & Experiments with Google, Google Arts & Culture – een educatieve website over het leren lezen van hiërogliefen
  • Write Your Name in Hieroglyphs, Penn Museum, Philadelphia – meer een spel dan een transcribeertool uiteraard, maar wel leerzaam

Papyri – zie ook Musea en rechtsgeschiedenis

Griekse paleografie

Byzantijnse paleografie

  • Byzantine paleography, Internet History Sourcebooks, Paul Halsall, Fordham University – een inleiding voor de paleografie van bronnen voor de Byzantijnse geschiedenis

Hebreeuwse paleografie

  • Malachi Beit-Arié, Hebrew codicology. Historical and Comparative Typology of Medieval Hebrew Codices based on the Documentation of the Extant Dated Manuscripts until 1540 using a Quantitative Approach, vert. Ilana Goldberg, bewerking Nurit Pasternak (Jerusalem-Hamburg 2021; online PDF, 17 MB) – dit nieuwe standaardwerk is mede de vrucht van de database SfarData (National Library of Israel) voor Hebreeuwse handschriften, en bevat hoofdstukken over schriftsoorten en paleografie
  • Colette Sirat, Hebrew manuscripts of the Middle Ages (Cambridge 2002)

Arabische paleografie

Azië

  • Indoskript, Harry Falk en Oliver Hellwig, Berlijn – voor Brahmi- en Kharosthischrift, klassieke schriftvormen in het oude Indië; versie 1.0 kan nog worden gedownload
  • The World of South Asian Scripts, The University of Chicago Library – geen handleiding of gids, maar een virtuele tentoonstelling
  • C. Sivaramamurthi, Indian epigraphy and South Indian scripts (Chennai, 1999; online, PDF, 27 MB, Government Museum, Chennai)

Latijns-Amerika

Argentinië

  • Neografia, Victor Hugo Arévalo Jordán – een compacte inleiding tot de paleografie van koloniale Spaanse documenten, onderdeel van zijn Curso de paleografia hispanoamericano met documenten uit Santa Fé in Argentinië
  • Introducción a la paleografía. Herramientas para la lectura y análisis de documentos antiguos, Rosana Laura Vassallo (ed.) (La Plata 2019; online, PDF, 24 MB) – een bundel met artikelen over schrift in middeleeuws Spanje en het vroegmoderne Latijns-Amerika tot de 18e eeuw, met aandacht voor archiefstukken in Argentinië

Brazilië

  • Noções de Paleografia: Uma Breve Introdução, Joaquim Roberto Fagundes, Arquivos e Fontes Primárias – een inleiding tot Braziliaanse paleografie (39 blz., PDF)
  • Ubirajara Dolácio Mendes, Noções de Paleografia (São Paulo 1953; PDF, 4 MB)
  • Maria Helena Flexor, Noções de paleografia (Bahia 1970; PDF, 10 MB – een brochure met enkel een lijst met afkortingen
  • Paleografia y suas interfaces, Alicia Duhá Lose en Arivaldo Sacramento de Souza (eds.) (Salvador 2018; PDF, 13 MB) – een bundel artikelen over diverse aspecten van paleografie in de deelstaat Bahia; zie speciaal over afkortingen Maria Helena Ochi Flexor, ‘Abreviaturas de manuscritos do séculos XVI ao XX’, p. 195-211
  • Maria das Graças Telles Sobral, Abreviaturas: uso e função nos manuscritos (M.Litt. scriptie Universidade Federal da Bahia, Salvador, 2007; PDF, 2 MB)

Roberto Jorge Chaves Araujo publiceerde richtlijnen voor transcripties, As Normas Técnicas para Transcricão e Edição de Documentos Manuscritos e Alguns Fatos Gráficos da história da escrita nelas normalizados (PDF; 1,7 MB).

Haïti en Dominicaanse Republiek

Mexico

  • Amoxcalli, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologia Social (CIESAS) en Bibliothèque nationale de France, Fondo Mexicano – een portal met afbeeldingen van handschriften met teksten van indigenous people (codices), vooral in Nahuatl, en vroegmoderne handschriften en archiefstukken (manuscritos), ook in Spaans en Latijn, te bekijken met en zonder transcriptie en toelichting; er is een begeleidende blog
  • Taller Elementos básicos de paleografia novohispana y mexicana, Documentos antiguos de Iztapalapan, Juan Gerardo López – een compacte online cursus
  • Principios basicos de la paleografia, José Félix Alonso Gutiérrez del Olmo – een inleiding tot paleografie met een overzicht van transcriptieregels en een handig glossarium van termen (PDF, 2015)
  • Codex Mendoza, Instituto Nacional de Antropologia e Historia, Ciudad Mexico en Bodleian Libraries, Oxford – een goed voorbeeld van een digitale uitgave met transcripties en bibliografie; dit is het beroemde handschrift uit de zestiende eeuw met een beschrijving van het Azteekse koninkrijk [ms. Arch. Selden 1]; interface Spaans en Engels

Puerto Rico

Bruikbaar zijn verder de online versies van Jesus Muñoz y Rivero, Manual de paleografia diplomatica española de los siglos XII al XVII (Madrid 1880; 2e druk, 1917) en Margaret Dunaway, Palaeographical and ortographical characteristics of certain sixteenth-century Spanish-American letters (M.A. thesis, Rice University, Houston, 1989).

Bij de Biblioteca Digital del Pensamiento Novohispano is een pagina met Criterios de la transcripción paleográfica de los textos, met ook een verkorte Engelse versie.

Hieronder komen sites per individueel land ter sprake:

Australië

Canada

China

Denemarken

 Duitsland

De Archivschule Marburg biedt een compact overzicht van regels voor het transcriberen van teksten, Transkriptionsrichtlinie. Ook het artikel van Johannes Schultze, ‘Richtlinien für die äußere Textgestaltung bei Herausgabe von Quellen zur neueren deutschen Geschichte’, Blätter für deutsche Landesgeschichte 98 (1962) 1-11, behandelt de weergave van bronteksten. Recent verscheen de gids van Burkhard Beyer, Praktische Tipps für die Edition landesgeschichtlicher Quellen (Münster 2018) (PDF). Oud schrift en de werking van Duitse overheden komen aan de orde op de blog Aktenkunde met een nuttige bibliografie. Bij de Staatsbibliothek Bamberg zijn acht vroegmoderne werken over calligrafie gedigitaliseerd.

Frankrijk

  • La paléographie, FranceArchives – een beknopte maar uitstekende inleiding op Frans schrift in archiefstukken door de eeuwen, met links naar (online) cursussen bij regionale archieven en andere nuttige zaken
  • Paléographie médiévale, Dominique Stutzmann – een cursus met middeleeuwse archiefstukken
  • Album interactif de paléographie médiévale, Université Lyon/CNRS – een van de eerste interactieve cursussen; bronnen in Latijn, Frans en Italiaans (één voorbeeld), negende-vijftiende eeuw; interface Frans en Engels
  • Initiation à la paléographie, Institut de Sciences de l’Homme, Lyon/CNRS – een basiscursus met acht vroegmoderne documenten
  • French Renaissance Palaeography, The Newberry Library, Chicago en University of Toronto – archiefstukken en handschriften vanaf de veertiende tot en met de achttiende eeuw, met een uitgebreide lijst van Franse afkortingen, aandacht voor calligrafie en vele andere handige hulpmiddelen; interface Engels en Frans
  • Cours de paléographie, Stéphane Pouyllau en Eric Camille Voirin – een online cursus voor vroegmoderne Franse documenten
  • Paléographie en ligne, Baptiste Etienne en Jean-François Viel – een betaalde online cursus met een vrij toegankelijk inleidend gedeelte en een begeleidende blog
  • Exercises de paléographie, Archives Départementales de Loire-Atlantique, Nantes – met veertien documenten van de late 15e eeuw tot eind 18e eeuw
  • Paléographie en ligne: Textes de paléographie transcrits et commentés, Archives Départementales de la Haute Garonne, Toulouse – drie teksten, met daarbij de beroemde veroordeling in 1560 van Martin Guerre door het Parlement de Toulouse
  • La paléographie, Archives Départementales d’Herault, Montpellier – met documenten voor beginners en gevorderden, transcriptieregels en een beknopte bibliografie
  • Paléographie, Archives Départementales de Côte-d’Or, Dijon – met archiefmateriaal op drie niveaus, en verder de inleiding van Gérard Moyse en Pierre Bernardin, Lire les archives des XVIe et XVIIe siècles (Vésoul 1991)
  • Abrévations paléographiques, IRHT, Parijs en Orleans – een bijdrage op de blog van dit instituut met compacte en heel nuttige uitleg over en voorbelden van afkortingen

Bij Ad Fontes is er een handleiding met regels voor de transcriptie van oude Franse teksten, Critères d’édition (PDF).

Ierland

  • Irish Script on Screen, Dublin Institute for Advanced Studies – geen online cursus, maar wel een rijke collectie schriftvoorbeelden uit middeleeuwse handschriften
  • Ogham in 3D, Dublin Institute for Advanced Studies – een website rond afbeeldingen van inscripties met het Oghamschrift
  • Irish Palaeography: Sample pages from Irish manuscripts, University College Cork – enkele voorbeelden van handschriften in Gaelic uit de 18e en 19e eeuw, en een overzicht van veel voorkomende afkortingen
  • Paleography Primer and Quiz, Léamh: Learn Early Modern Irish – een inleidng en kwis op een portal voor vroegmodern Iers

IJsland

  • Handritin heima – een website over IJslandse literatuur, schrift en handschriften in de middeleeuwen, met een beknopte paleografische handleiding; interface IJslands, Deens, Zweeds en Duits
  • Faksimilar, Handbok i nørron filologi – een aantal afbeeldingen van middeleeuwse Scandinavische handschriften

Ad Fontes (Zürich) biedt een overzicht van transcriptieregels in de Nordistik (PDF).

Indonesië

  • Karel Holle, Tabel van oud en nieuw-Indische alphabetten (Buitenzorg 1877) – een klassieke inleiding; online, Österreichische Nationalbibliothek
  • J.G. de Casparis, Indonesian Palaeography. A history of writing in Indonesia from the beginning to c. AD 1500 (Leiden-Keulen 1975; online, Google)

Italië

  • Italian Paleography, The Newberry Library, Chicago, en University of Toronto – een tutorial met aandacht voor archiefstukken en handschriften van de dertiende tot de achttiende eeuw; er is bijvoorbeeld ook een bibliografie, en daarnaast gedigitaliseerde calligrafieboeken en oude kaarten
  • Materiali a supporto dello studio della paleografia Latina, Antonio Cartelli en Marco Palma, Università degli Studi di Cassino – middeleeuwse bronnen, vooral handschriften
  • Lezioni di paleografia, Renata di Simone, Archivio di Stato di Palermo – een inleiding op middeleeuwse paleografie en boekgeschiedenis (dia’s, PDF)
  • Materiale didattico, paleografia e diplomatica, Bianca Fadda, Università di Cagliari – enkel afbeeldingen van schriftsoorten en middeleeuwse documenten

Men kan een Italiaanse handleiding voor transcriptie- en editieregels voor middeleeuwse bronnen als PDF (5 MB) downloaden bij het Archivio di Stato di Lucca: Giampaolo Tognetti, Criteri per la trascrizione di testi medievali latini e italiani (Rome 1982). De inleiding van G. Costamagna, Perchè scriviamo così. Invito alla paleografia latina (Rome 1987) is online beschikbaar (PDF’s).

Japan

  • James Harry Morris, ‘Digital resources for Japanese palaeography’, The Digital Orientalist – een overzicht van online gidsen en bronnen voor verschillende soorten Japans schrift
  • Komonjo, Princeton University – een website over deze middeleeuwse Japanse documenten met afbeeldingen, transcripties en toelichting

Kroatië

Nederland en België

Voor de wijze van transcriptie en redactie voor bronnenedities zijn er de Richtlijnen voor het uitgeven van historische bescheiden (6e dr., Den Haag 1988; online, Huygens Instituut). Voor Belgische historici biedt de Koninklijke Commisie voor Geschiedenis / Commission royale d’Histoire de Normes d’édtion / Uitgaveregels online aan (versie 2016; Nederlands en Frans). Een compact voorbeeld van concrete toepassing van transcriptieregels biedt de uitleg bij het project Gekaapte brieven.

Mooi materiaal om de ontwikkeling van schriftvormen te zien in Nederlandse bronnen bieden bijvoorbeeld de websites van projecten rond de schilders Jeroen Bosch en Rembrandt van Rijn, BoschDoc en RemDoc – Rembrandt Documentation, waarbij er voor de nodige documenten zowel afbeeldingen als transcripties en ook Engelse vertalingen worden aangereikt. De projecten Gekaapte brieven (inclusief transcriptieregels en een aantal afkortingen), Brieven als Buit, Zeeuwpost en Dutch Prize Papers bieden afbeeldingen en transcripties aan van brieven en andere documenten die in beslag werden genomen op Nederlandse schepen, vooral in oorlogstijd tijdens de 17e en 18e eeuw, bewaard in het archief van het High Court of Admiralty bij de National Archives, Kew. Deze bronnen worden ook benut in projecten als MarineLives (Londen) en The Prize Papers Project (Göttingen, Oldenburg en Londen) met daarbij nog de aftakking Prize Papers Materiality.

Voor tijdrekenkunde is er als hulpmiddel het standaardwerk van E. Strubbe en L. Voet, De chronologie van de Middeleeuwen en de moderne tijden (Brussel 1960. herdruk met corrigenda, 1991; online, Koninklijke Commissie voor Geschiedenis / Commission Royale d’Histoire (PDF)). Op Historische Woordenboeken (INT, Leiden) kan men in zoeken in historische woordenboeken voor het Nederlands en Fries.

Het kan handig zijn om teksten uit de zeventiende eeuw te uploaden naar de speciale vrij toegankelijke module Dutch XVII-Century van Transkribus, sinds december 2021 beschikbaar, om minstens een gedeelte al te ontcijferen waarbij uiteraard controle, aanvullingen en eindredactie van de gecomputeriseerde transcriptie nodig blijven.

Noorwegen

  • Lars Svensson, Nordisk paleografi. Handbok med transkiberade och komentarede skriftprob [Scandinavische paleografie. Handboek met leesoefeningen, transcripties en commentaar] (Lund 1974) – een gedigitaliseerd boek (PDF; Universitet Lund) voor bronnen uit Noorwegen, Denemarken, Zweden en IJsland
  • Knut Geelmuyden, Gotisk skrift. En kort veileding i lesing av gamle kilder [Gotisch schrift. Een beknopte inleiding tot het lezen van oude bronnen] (Bergen 2015; online, PDF), Bergen Byarchiv – een handleiding van het gemeentelijk archief in Bergen
  • On-line kurs in gotisk handskrift, Historisk institutt, Universitetet i Bergen en Statsarkivet i Bergen – registratie is nodig als men resultaten wil bewaren, maar de hulpfuncties, de alfabetten en een Oud-Deens woordenboek (ordbok) zijn vrij toegankelijk

Oostenrijk

  • Erste Schritte im Kurrent-Lesen, Geschichte Online, Wissenschaftliches arbeiten, Universität Wien – een compacte site met oefeningen om het Kurrentschrift in archiefmateriaal van de 19e en 20e eeuw te gaan lezen, en daarnaast oefenteksten vanaf de vijftiende eeuw
  • GenKurrent – een betaalde online-cursus op twee niveau’s voor schriftsoorten als het Kurrentschrift; interface Duits en Engels

Polen

  • Dawne Pismo (Oud schrift), Archiwum Narodowe w Krakowie (Staatsarchief Krakau) – voorbeelden van archiefstukken van de Middeleeuwen tot de moderne tijd, en daarnaast ook spelletjes en puzzels; interface Pools, Engels en Duits
  • Lublin w dokumencie [Lublin in documenten], Archivum Panstwowe i Lublinie (Rijksarchief Lublin) – archiefstukken tussen 1300 en 1600; interface Pools
  • Neografia, Rotulus ? Kurrenta – aandacht voor het oude Duitse schrift op deze website met ook informatie over archieven; interface Pools
  • In nomine Domini. Nauka paleografii lacinskiej, Magdalena Biniaś-Szkopek, Universiteit Poznan – een tutorial met archiefdocumenten van de dertiende tot en met vijftiende eeuw uit de collecties van het Staatsarchief Poznan

Portugal

Spanje

  • Scriptorium, Contra Taedium, Universitat de Barcelona – een handleiding in het Catalaans voor Spaanse middeleeuwse bronnen
  • Deciphering Secrets: Unlocking the manuscripts of medieval Spain – een crowdsourcing project rond middeleeuwse handschriften en archiefstukken uit Plasencia, Burgos en Toledo, met jaarlijkse cursussen (deelname na registratie)
  • Spanish Palaeography, Dominican Institute, City University of New York – bronnen van de veertiende tot en met de achttiende eeuw, met veel aandacht voor de koloniale tijd; interface Spaans en Engels
  • Paleoteca: Espacio virtual con juegos de paleografia, Leonor Zozoya-Montes – bedoeld als speelse oefeningen, zie ook haar paleografieblog met vele links
  • Laminario de documentos de Toledo con sus transcripciones, Archivo Municipal de Toledo – een selectie van archivalia van de late 13e eeuw tot 1940 met transcripties
  • Abreviaturas, Real Academia Española – een handig overzicht van veel gebruikte afkortingen als bijlage bij een aantal Spaanse woordenboeken
  • Zacarias Garcia Villada, Paleografía española (2 dln., Madrid 1923) – online, Biblioteca Digital de Castilla y León
  • Filemón Arribas Arranz, Paleografía documental hispánica (2 dln., Valladolid, 1965) – online, PDF’s, Biblioteca Digital de Castilla y León
  • Juan-José Marcos, Fuentes para la paleografia latina. Manual del usuario (5e dr., Plasencia 2007) – een inleiding voor middeleeuwse paleografie (PDF), ook in het Engels
  • Manuel Joaquín Salamanca López en Francisco Antonio Chacón Gómez-Monedero, La escritura documental en un cabildo catedralizio (ss. XV-XVIII) (Ciudad de México 2018) – een studie over de schrijfcultuur in de kathedraal van Cuenca, met voor ruim 90 documenten afbeeldingen en transcripties; PDF, 6,5 MB; Archivo General de la Nacion, Mexico
  • Charles Upson Clark, Collectanea Hispanica (Parijs 1920; online, Internet Archive)  – een handboek in het Frans voor de studie van Visigotisch schrift

Tsjechië

  • Hana Pátková, Latin palaeography in Central Europe, Digital Editing of Medieval Manuscripts – een inleiding (PDF) tot handschriften en oorkonden uit het middeleeuwse Bohemen
  • Dalibor Havel en Helena Krmickova, Paleografická cítanka. Literárni texty [Paleografische oefeningen: Literaire teksten] (Brno 2014) – een handboek voor Tsjechische paleografie van de middeleeuwen met vooral handschriften
  • Čítanka starých textů [Oefeningen met oude teksten], Genebáze – twaalf voorbeelden van archiefstukken met vroegmodern en 19e-eeuws schrift
  • Paleografická cítanka, Zdenka Hledikova en Jaroslav Kaspar, Karelsuniversiteit, Praag – oefeningen met handschriften en archiefstukken van de elfde tot de negentiende eeuw; DjVU plugin nodig
  • Interaktivní paleografická čítanka, Petra Vorla, Univerzity Pardubice – oefeningen met verschillende soorten archiefstukken uit de vroegmoderne tijd

Verenigd Koninkrijk

Sommige sites richten zich speciaal op Schotland:

Verenigde Staten van Amerika

Zweden 

  • Paleografi, Universitetsbiblioteket Lund – een zeer compacte maar nuttige gids om vroegmodern en 19e-eeuws schrift te lezen
  • Patrik Åström, Paleografi: introduktion till den svenska latinskriftens historia (2010; PDF) – geen cursus, maar wel een beknopte inleiding (PDF)
  • Läshjhälp, Hallands Släktforskarförening – voorbeelden van vroegmoderne kerkelijke registers en Deens schrift tussen 1635 en 1645
  • Lär dig läsa frakturstil, övningar, Heiko Droste, Stads- och kommunhistoriska institutet, Stockholm – een beknopte inleiding op schriftsoorten als het Frakturskrift, Sütterlin en vormen van Latijns schrift
  • 41 Handskrifter 1339-1926 – een betaalde cursus met 41 archiefstukken uit het Lansarkivet i Göteborg, er is ook een cd-rom
  • Lars Bägerfeldt, Bokstäver & gamla handskrifter. Att läsa handskrifter från Vasatiden och Stormaktstiden samt tidiga kyrkoböcker [Lettervormen en oude handschriften. Het lezen van handschriften uit de Wasatijd en de Grootmachttijd en van kerkelijke registers] (Falköping 2011; PDF, 55 MB) – na een beknopte geschiedenis van het schrift volgt zeer praktische uitleg over het lezen en begrijpen van vroegmoderne archiefstukken

Zwitserland

  • Gerold Ritter, Lector. Transkription von mittelalterlichen Quellentexten computergestützt üben (doctoraalscriptie geschiedenis, Universität Zürich, 1992) – vooral een inleiding tot de paleografie van middeleeuwse Zwitserse bronnen, met ook enkele vroegmoderne teksten
  • Schriftgeschichte, Martin Steinmann, Historisches Lexikon der Schweiz – een beknopte geschiedenis van het schrift, met literatuurverwijzingen; ook in Franse en Italiaanse versie
  • Transkriptionen, Villmergerkriege 1656 und 1712 – zowel vroegmoderne als ook middeleeuwse en latere archiefstukken met transcripties