Paleografie is een van de historische hulpwetenschappen met een zeer praktisch karakter, de bestudering, ontcijfering en omzetting in leesbare tekst van oud schrift. Op deze pagina vindt u geen handleiding om oud schrift te leren lezen, maar wel een handig overzicht van online handleidingen, die soms vergezeld gaan met zeer royale verzamelingen afbeeldingen. Bij elke handleiding geef ik aan welke periode en land centraal staat, en of daarbij handschriften of archiefstukken – of beide – aan de orde komen. Ik noem hier ook richtlijnen voor transcripties.

Paleografie komt niet alleen van pas bij het lezen van archiefdocumenten en handschriften, maar ook bij de lectuur van vroegmoderne gedrukte documenten en boeken vanwege de lettervormen en afkortingen van woorden die daarin voorkomen. Hulpmiddelen voor het begrijpen van afkortingen komen dan ook hier aan de orde. De paleografie houdt zich ook bezig met het dateren en localiseren van documenten en handschriften zonder datering en/of locatie. Kennis van oud schrift verkleint de afhankelijkheid van bestaande edities, transcripties en vertalingen. Het brengt je letterlijk dichter bij geschreven bronnen en de geschiedenis van het schrift door de eeuwen.

Juridische afkortingen, speciaal degene die verwijzen naar bronnen van het Romeinse en canonieke recht, komen apart ter sprake op de pagina Abbreviationes.

De paleografie als historische hulpwetenschap is gegrondvest door de benedictijn Jean Mabillon (1632-1707) in zijn werk De re diplomatica libri VI (Parijs 1681; online, Landesbibliothek Oldenburg). Hij en andere leden van de congregatie van St. Maur – zie voor hen de blog Analecta Maurina – ondernamen onder leiding vanuit de abdij van St. Germain-des-Prés (toen vlakbij, nu in Parijs) vele onderzoeksreizen om handschriften en archiefstukken te bekijken en te transcriberen. Een andere Maurist, Bernard de Montfaucon (1655-1741), lanceerde de term paleografie met de titel van zijn studie Palaeographia Graeca (Parijs 1708).

Een groeiend aantal instellingen met archiefcollecties roept de hulp van het publiek in om gedigitaliseerde bronnen te transcriberen of te indexeren. Op portals als Zooniverse (met voor Nederland vijf projecten in Wikiscripta Neerlandica II), Citizen Archivist (NARA), By the people (Library of Congress), Smithsonian Digital Volunteers, Europeana Transcribe, DigiVol en From The Page kan men een grote variatie aan projecten met historische bronnen vinden. Voor Nederland is de portal Vele Handen de thuisbasis voor projecten van vele archiefdiensten.

Algemene sites

• Ad fontes, Universität Zürich – een tutorial voor het omgaan met archiefstukken, met als de kern een handleiding en oefeningen voor het lezen van middeleeuwse en vroegmoderne documenten uit steeds meer landen, met ook transcriptieregels en bijvoorbeeld een digitale versie van de Grotefend voor het omgaan met dateringen; men kan zich als gebruiker registreren; interface Duits, Engels en Frans
• School, Virtual Hill Museum and Manuscript Library, St. John’s University, Collegeville, Minnesota – met momenteel zowel Westerse als Syrische en Arabische handschriften, met verder bijvoorbeeld meer informatie over talen en schriftsoorten en een handig lexicon voor termen rond handschriften
• EPHE Palaeography Tutorial, École Pratique des Hautes Études, Parijs – met voorbeelden van documenten en munten uit vele tijden en landen in verschillende tijden vanaf de Oudheid, met verschillende talen; interface Frans en Engels
• L’aventure des écritures, Bibliothèque nationale de France, Parijs – een educatieve website over boekgeschiedenis, schriftvormen en schriftdragers uit vele tijden, met een bibliografie
• 5300 Jahre Schrift, Materiale Textkulturen, Heidelberg – een webversie van een boek met vijftig bijdragen over de geschiedenis van het schrift
• Palaeography, The Schøyen Collection – een rijke collectie met voorbeelden uit vele landen en tijden in zeven secties, daarnaast ook te bekijken met thematische filters, bijvoorbeeld ook voor recht
• Early Printing and Writing Collection, Reed Digital Collections, Reed College, Portland, Oregon – ruim 500 documenten en handschriften, daarnaast ruim honderd voorbeelden van drukken, meestal fragmenten; de voorbeelden dateren meestal van de vijtiende tot eind achttiende eeuw, vooral uit Italië en Frankrijk, maar ook uit andere windstreken
• Alte Schriften, N. Bartz – een zeer omvangrijke collectie voorbeelden van historische schriften
• Schriftgeschichte, Typolexikon – een beknopt overzicht van de schriftgeschiedenis op de site van typograaf Wolfgang Beinert, met ook een pagina over de geschiedenis van de paleografie
• READ: Recognition and Enrichment of Archival Documents – nu beter bekend als Transkribus, een internationaal platform met vele projecten voor het elektronisch en geautomatiseerd ontcijferen van archiefdocumenten in vele landen, met daarbij de oefenmodule Transkribus Learn met honderden schriftvoorbeelden, en Famous Hands, een website met voorbeelden van het handschrift van beroemde Europeanen, vrij toegankelijk; complete toegang tot de tool na gratis registratie
• MONK, Universiteit Groningen en Nationaal Archief – een Nederlands project voor geautomatiseerde ontcijfering van oude handschriften en archiefstukken

Middeleeuwen algemeen

• Medieval handwriting: Links, Diane Tillotson – een goed overzicht van online gidsen op een ook verder aanbevelenswaardige site
• Émile Chatelain, Paléographie des classiques latins (Parijs 1884-1900) – een digitale versie bij de University of Illinois, Urbana-Champaign van dit werk met afbeeldingen van antieke en middeleeuwse handschriften van de klassieke Latijnse auteurs
• Earlier Latin Manuscripts, National University of Ireland, Galway – voor onderzoek naar handschriften van vòòr 800, gebaseerd op E.A. Lowe’s Codices Latini Antiquiores (11 dln. en supplement, Oxford 1934-1971)
• Littera Visigothica, Ainoa Castro – geen online cursus, maar verder is deze blog met artikelen in Engels en Spaans de plek om online meer te weten te komen over Visigothisch schrift; er is een begeleidende website VisigothicPal
• Dossiers documentaires, Theleme, École nationale de Chartes, Parijs – meer dan honderd middeleeuwse handschriften en documenten met transcriptie en commentaar
• Enigma, Ciham, Lyon/CNRS – Marjorie Burghart ontwikkelde een tool om incomplete woorden in Latijn te ontcijferen, interface in tien talen; ook ontwikkelde ze vijf online oefeningen bij een Frans-Italiaans project (Archivio di Stato di Torino en twee Franse departementale archieven) over rekeningen uit de Savoye (Castellanie, Comptes des châtellenies savoyardes)
• DigiPal: Digital Resource and Database for Palaeography, Manuscript Studies and Diplomatic, King’s College, Londen – een project rond middeleeuwse Engelse handschriften en archiefstukken
• Late Medieval English Scribes, University of York – een project rond vijf Engelse literaire auteurs dat dienst kan doen als een paleografische atlas
• Paleography Resources & Tools, Paleography@Penn, University of Pennsylvania – een overzicht met onder andere gescande literatuur en links
• Paléographie, Ménestrel – een zeer uitgebreide Franstalige handleiding en gids voor de studie van middeleeuws schrift, met vele links op deze portal voor middeleeuwse studies
• Handbok i nørron filologi: Faksimilar – een becommentarieerde lijst met links naar middeleeuwse handschriften uit Scandinavische landen
• Palaeographic Atlas, Medieval Manuscripts in Dutch Collections – een inleiding over de bestudering van middeleeuwse schriftsoorten met veel afbeeldingen en literatuur
• Einführung in die Paläographie I, Universität Kassel – een inleiding tot middeleeuwse paleografie, deel II gaat vooral over schriftsoorten; beide delen bevatten een quiz
• Bartholomew’s World: Paleography, Stanford University – een paleografische inleiding rond de dertiende-eeuwse auteur Bartholomaeus Anglicus, met een overzicht van paleografische termen
• Inscribe: Palaeography learning materials, Institute of Historical Research, School of Advanced Study, University of London – een gearchiveerde cursus, de modules met de inleiding en die over middeleeuwse schriftsoorten zijn vrij toegankelijk
• Marc Smith en Laura Light, Script (Les Enluminures / Text Manuscripts, 2016; PDF) – een compacte maar zeer bruikbare inleiding rond twaalf heel verschillende handschriften; er zijn nog meer deeltjes in deze Primers reeks, bijvoorbeeld door Susan L’Engle en Ariane Bergeron-Foote over Law (2013, PDF), eveneens rond twaalf handschriften, en over Diplomatics door Christopher de Hamel and Ariane Bergeron-Foote over verschillende soorten middeleeuwse documenten
• Schriftenstambaum, Codices: Antike und mittelalterliche Handschriften in der Schweiz – een doorzoekbare boomstructuur om het soort middeleeuwse schrift vast te stellen (met uitzondering van schrift uit Zuid-Italië, Spanje en Engels cursief schrift)
• Kathleen Walker-Meikle, Transcribing medieval manuscripts and archival material, Consortium of European Research Libraries (CERL) – een beknopte inleiding tot het transcriberen van middeleeuwse bronnen, met een overzicht van online tutorials en een bibliografie

Vroegmoderne tijd (1500-1800)

• Script Tutorials, Brigham Young University – een portal met inline handleidingen voor Duitse, Engelse, Franse, Italiaanse, Nederlandse, Portugese en Spaanse documenten, met veel aandacht voor genealogie; deels nog niet actief, en dan ook nog Latijnse teksten op dit goed voorziene portal; interface Engels en brontalen
• Transkribus LEARN – een nieuwe online handleiding met archiefdocumenten uit diverse Europese landen

Afkortingen

Afkortingen zijn een bekend aspect van oud schrift dat speciale aandacht verdient:

• Dictionnaire des abréviations françaises, Theleme, École nationale des Chartes, Parijs – afkortingen in Franse bronnen; zie hier verder vooral de uitgebreide bibliografie over de bestudering van oud schrift door Marc Smith
• Abréviations paléographiques, IRHT, Parijs-Orleans – een compact overzicht van verschillende vormen van afkortingen in middeleeuws schrift
• Diccionario de Abreviaturas Novohispanas, Universidad Nacional Autónoma de Mexico – vroegmoderne Spaanse en Latijnse afkortingen in (koloniale) archiefstukken, met veel voorbeelden en een bibliografie
• Abbreviations, The Cotton Nero A.x. Project, University of Calgary – een beknopt overzicht van een aantal afkortingen in Middelengelse literaire handschriften
• Abréviations de paléographie grecque, Guillaume Bady, Sources Chrétiennes – een beknopt overzicht (PDF)

Enkele (oudere) handleidiingen zijn online raadpleegbaar:

• Adriano Cappelli, Lexicon abbreviaturarum / Dizionario di abbreviature latine ed italiane – de klassieke en meest gebruikte gids voor het ontcijferen van Romeinse en middeleeuwse afkortingen – er is een een database versie gemaakt door Ad fontes in Zürich, en ook een wat traditionelere webversie van dit boek, een Duitse vertaling (1928) (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln) en een verkorte Engelse versie [The elements of abbreviation in medieval palaeography, David Heimann en Richard Kay (red.) (1982)]
• Johann Ludolf Walther, Lexicon diplomaticum : abbreviationes syllabarum et vocum in diplomatibus et codicibus (Göttingen 1752; reprint Hildesheim 1973) – online, Universitäts- und Landesbibliothek Düsseldorf – let op de prachtige typografische verzorging
• Adolphe Chassant, Dictionnaire des abréviations latines et françaises (Parijs 1886) – online, Internet Archive
• T. Martin, The record interpreter: a collection of abbreviations, Latin words and names used in English historical manuscripts and records (2e dr., Londen, 1910) – online, Internet Archive
• Reinhold Merkelbach en Helmut van Thiel, Lateinisches Leseheft zur Einführung in Paläographie und Textkritik (Göttingen 1969) – online, Digi20, Digitale Sammlungen, Bayerische Staatsbibliothek, München
• Marek Winiarczyk, Sigla latina in libris impressis occurrentia cum siglorum Graecorum appendice (2e dr., Wroclaw 1995) – dit boek over Latijnse afkortingen in gedrukte werken uit de vroegmoderne tijd is online beschikbaar in een tekstversie van het CAMENA project van de Universität Mannheim; er is een Duitse vertaling, Abkürzungen aus Personalschriften des XVI. bis XVIII. Jahrhunderts (3e dr., Wiesbaden 2002)

De Duitse blog Aktenkunde publiceerde in 2018 een handig overzicht van literatuur over vroegmoderne afkortingen.

Apps voor paleografie

• Abbreviationes, Olaf Pluta, Ruhr-Universität Bochum – een commerciële tool voor het ontcijferen van middeleeuwse afkortingen
• App fontes, Zürich – freeware – een app versie van de Ad fontes tutorial met enkele handige tools voor chronologie en plaatsnamen
• Medieval handwriting, Leeds University Library – freeware – zowel middeleeuwse handschriften als archiefstukken
• English Renaissance handwriting, Leeds University Library – freeware – eveneens zowel handschriften als andere documenten, nu uit de vroegmoderne tijd
• Gotisk håndskrift, Arkivverket – freeware – een Noorse app

Oudheid

Epigrafie, de studie van antieke inscripties is een aparte historische wetenschap, waarover vele goede websites bestaan. Op enkele websites is er speciaal aandacht voor de verschillende schriftsoorten:

• Mnamon: Antiche scritture del Mediterraneo. Guida critcia alle risorse elettroniche, Scuola Normale Superiore, Pisa – een gids en inleiding met vele voorbeelden; interface Italiaans, Engels en Frans
• Cursus cursief Latijn schrift – een PDF uit J.A.D. Zeinstra, Romeinse schrijfplankjes uit Nederlandse bodem en andere epigrafica. De Iudici Ius-Tabula uit Velsen. De Tabula Sigillata van Tolsum et alia (Leeuwarden 2010)

Papyri – zie ook Musea en rechtsgeschiedenis

• PapPal: The Palaeography of the Papyri, Universität Heidelberg
• Scribes of the Cairo Genizah, Zooniverse – een project rond de beroemde papyrusfragmenten die nu in verschillende collecties worden bewaard
• Ancient Lives, Zooniverse – in dit project gaat het om de ontsluiting van de Oxyrhynchus papyri uit Egypte
• Reading the Papyri, University of Michigan – een zeer compacte gids met drie voorbeeldteksten
• Richard Carrier, Guide to reading ancient Greek script (1999) – over Grieks schrift in papyri
• Kathleen McNamee, Abbreviations in Greek literary papyri and ostraca (Chico, CA, 1981) – online, Ancient World Digital Library

Sommige onderwerpen beslaan meerdere grote periodes en landen, zelfs continenten:

Byzantijnse paleografie

• Byzantine paleography, Internet History Sourcebooks, Paul Halsall, Fordham University – een inleiding voor de paleografie van bronnen voor de Byzantijnse geschiedenis

Griekse paleografie

• Pyle. A Gateway to Greek Manuscripts – een portal met vele links, ook voor paleografie
• Reinhold Merkelbach en Helmut van Thiel, Griechisches Leseheft zur Einführung in Paläographie und Textkritik (Göttingen 1965) – online, Digi20, Digitale Sammlungen, Bayerische Staatsbibliothek, München
• Guillaume Bady, Paléographie grecque. Éléments de cours, Sources Chrétiennes – een compact inleiding (PDF)
• Guillaume Bady, Petit album de paléographie grecque, Sources Chrétiennes – een compacte PDF
• Greek letter combinations, Fordham University – uit B.A. van Groningen, Short Manual of Greek Palaeography (Leiden 1940)
• Venetus A Paleographic guide – een overzicht van lettervormen (PDF) in het handschrift Venetus A van het Homer Multitext Project

Arabische paleografie

• Course in Islamic paleography, Jan Just Witkam, Universiteit Leiden – met vooral veel voorbeelden van handschriften en schriftsoorten
• Resources for Arabic script palaeography, University of Michigan Library – een uitgebreid overzicht van online bronnen en bibliografieën
• Arabic palaeography, vHMML School
• Adam Gacek, Arabic Manuscripts. A vademecum for readers (Leiden-Boston 2009; Handbuch der Orientalistik, vol. 98) – Internet Archive

Azië

• Indoskript, Harry Falk en Oliver Hellwig, Berlijn – voor Brahmi en Kharosthischrift, klassieke schriftvormen in het oude Indië; versie 1.0 kan nog worden gedownload

Latijns-Amerika

• Spanish Palaeography, Dominican Institute, City University of New York – bronnen van de veertiende tot en met de achttiende eeuw, met veel aandacht voor de koloniale tijd; interface Spaans en Engels
• Paleografías Americanas. O del arte de las escrituras antiguas, Natalia Silva Prada – een blog over het lezen van Spaanse koloniale documenten als voorbereiding op een nieuwe versie van haar Manual de paleografía y diplomática hispanoamericana siglos XVI, XVII y XVIII, met aandacht voor overheidsdocumenten en gerechtelijke bronnen; de nieuwe titel wordt Descrifar la historia colonial. Bases de paleografía y diplomática hispanoamericana (siglos XVI-XVIII)
• Diccionario de Abreviaturas Novohispanas, Universidad Nacional Autónoma de Mexico – vroegmoderne Spaanse en Latijnse afkortingen in (koloniale) archiefstukken, met veel voorbeelden en een bibliografie
• A. Roberta Carlin, A paleographical guide to Spanish abbreviations 1500-1700 / Una guia paleográfica de abbreviaturas españolas 1500-1700 (1999/2003) (PDF)
• Neografia, Victor Hugo Arévalo Jordán – een compacte inleiding tot de paleografie van koloniale Spaanse documenten, onderdeel van zijn Curso de paleografia hispanoamericano met documenten uit Santa Fé in Argentinië
• A Primer on Spanish Colonial Paleography, John Worth – een bijdrage over Spaanse notariële documenten op een blog over de geschiedenis van de staten Georgia en Florida
• ‘Ophir de España: The Obstacles of Transcribing a Seventeenth-Century Colonial Manuscript’, Nathan Gordon, Pterodáctilo – drie bijdragen over Spaanse koloniale paleografie in dit tijdschrift, deze met bibliografie, zie verder Marlena Cravens, ‘Six tricks for reading colonial manuscripts’ en Hannah Alpert-Abrams, ‘Esta firma es la original’
• Compilation of colonial Spanish terms and document related phrases, Ophelia Marquez en Lillian Ramos Navarro Wold (ed.) (2e dr., Midway City, CA, 1998) – heel handig

Brazilië

• Noções de Paleografia: Uma Breve Introdução, Joaquim Roberto Fagundes, Arquivos e Fontes Primárias – een inleiding tot Braziliaanse paleografie (39 blz., PDF)

Haïti en Dominicaanse Republiek

• Los primeros negros en las Americas. La presencia Africana en la república Dominicana, Dominican Studies Institute, New York – een portal met veel historische bronnen uit Sevilla en Santo Domingo, zie ook de tutorial Spanish Palaeography; interface Spaans en Engels

Mexico

• Amoxcalli, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropologia Social (CIESAS) en Bibliothèque nationale de France, Fondo Mexicano – een portal met afbeeldingen van handschriften met teksten van indigenous people (codices), vooral in Nahuatl, en vroegmoderne handschriften en archiefstukken (manuscritos), ook in Spaans en Latijn, te bekijken met en zonder transcriptie en toelichting; er is een begeleidende blog
• Taller Elementos básicos de paleografia novohispana y mexicana, Documentos antiguos de Iztapalapan, Juan Gerardo López – een compacte online cursus
• Codex Mendoza, Instituto Nacional de Antropologia e Historia, Ciudad Mexico and Bodleian Libraries, Oxford – een goed voorbeeld van een digitale uitgave met transcripties en bibliografie; dit is het beroemde handschrift uit de zestiende eeuw met een beschrijving van het Azteekse koninkrijk [ms. Arch. Selden 1]; interface Spaans en Engels

Bruikbaar zijn verder de online versies van Jesus Muñoz y Rivero, Manual de paleografia diplomatica española de los siglos XII al XVII (Madrid 1880; 2e druk, 1917) en Margaret Dunaway, Palaeographical and ortographical characteristics of certain sixteenth-century Spanish-American letters (M.A. thesis, Rice University, Houston, 1989).

Bij de Biblioteca Digital del Pensamiento Novohispano is een pagina met Criterios de la transcripción paleográfica de los textos, met ook een verkorte Engelse versie.

Hieronder komen sites per individueel land ter sprake:

Australië

• Useful tips for reading handwritten documents, Archives Outside, State Archives and Records, New South Wales – een minigids met goede adviezen over aanpak en attitude

Canada

• ‘Skills for historians of the future: palaeography’, Leah Grandy, Early Canadiana – zie ook haar drie bijdragen over paleografie (de tweede en derde) op de blog van de The Loyalist Collection, University of New Brunswick
• La paléographie, Fédération Québécoise des sociétés de généalogie – een bruikbare compacte inleiding, deel van een sectie op deze site over bronnen

Denemarken

• Lære at læse gotisk håndskrift, Rigsarkivet – een fraai vormgegeven online cursus
• Styles of handwriting, Rigsarkivet – een uiterst beknopte inleiding met wel handige alfabetten in gotisch schrift (1600-1800)
• Gotisk håndskrift, Statens Arkiver – een online cursus voor het gotische schrift
• Specimina scripturarum, Erik Petersen, Det Kongelige Bibliotek – enkele voorbeelden van middeleeuws schrift
• Gotisk – lær at læse og skrive gotisk, Danske Slægtsforskere Odense – een betaalde online cursus voor het Deense gotische schrift, de schriftvoorbeelden zijn vrij toegankelijk

 Duitsland

• Kurrentschrift – een van de handleidingen om dit cursieve Duitse schrift te lezen, hier aan de hand van beroemde Duitse gedichten
• Kurrentschrift Schreiblehrgang. Margarete Mucke – met bijvoorbeeld documenten van beroemde Duitsers
• Sütterlinschrift lesen / Frakturschrift lesen – met de nodige voorbeelden uit archiefstukken en boeken (Frakturschrift); interface Duits, Engels en Frans
• Paläographie Online, Peter Orth (Universität Erlangen) en Georg Vogeler (LMU, München) – vooral middeleeuwse bronnen
• Digitale Schriftkunde, Generaldirektion der Staatlichen Archiven Bayern – een online tutorial met voorbeelden uit Beierse archiefstukken vanaf de achtste eeuw
• Schriftbeispiele, Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem – enkele voorbeelden van schrift in archiefstukken van de 17e tot begin 19e eeuw, met toelichtingen en ook een inleiding op de werking van de Duitse bureaucratie, inclusief Aktenkunde, door Jürgen Kloosterhuis, Amtliche Aktenkunde der Neuzeit. Ein hilfswissenschafliches Kompendium
• Kurs: Paläographie, Wikiversity – een online cursus rond drie teksten, met veel materiaal en verwijzingen eromheen
• Lesehilfen für die alte deutsche Schrift, Hessisches Landesarchiv – geen online cursus, maar acht PDF’s voor vroegmodern schrift met algemene richtlijnen, lettervormen, lettervormen en ligaturen, en een overzicht van schriftsoorten in de 18e eeuw, veelal uit Hellmut Gutzwiller, ‘Die Entwicklung der Schrift in der Neuzeit’, Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde 38 (1992) 434-449; op de pagina met Leseübungen staan diverse voorbeelden van documenten uit de 19e en 20e eeuw
• Hans Wilhelm Eckardt, Gabriele Stüber en Thomas Trumpp, “Thun kund und zu wissen jedermänniglich”. Paläographie – Archivalische Textsorten – Aktenkunde (Keulen 1999, Archivhefte, 32; online, Archive im Rheinland (PDF)) – een handleiding voor archivistiek en paleografie voor archiefstukken
• Über die Kurrentschrift, Archivführer Deutsche Kolonialgeschichte, Fachhochschule Potsdam – een beknopte inleiding op het Kurrentschrift, zowel in Duits, Frans als Engels, en bovendien zelfs een Kurrentschreibmaschine
• Deutsche Paläographie des 19. und 20. Jahrhunderts, Benoit Vaillot – een blog met oefeningen en informatie over het Frakturschrift, het Kurrentschrift en Sütterlin, zowel in het Duits als Frans en Engels

De Archivschule Marburg biedt een compact overzicht van regels voor het transcriberen van teksten, Transkriptionsrichtlinie. Ook het artikel van Johannes Schultze, ‘Richtlinien für die äußere Textgestaltung bei Herausgabe von Quellen zur neueren deutschen Geschichte’, Blätter für deutsche Landesgeschichte 98 (1962) 1-11, behandelt de weergave van bronteksten. Recent verscheen de gids van Burkhard Beyer, Praktische Tipps für die Edition landesgeschichtlicher Quellen (Münster 2018) (PDF). Oud schrift en de werking van Duitse overheden komen aan de orde op de blog Aktenkunde met een nuttige bibliografie.

Frankrijk

• La paléographie, FranceArchives – een beknopte maar uitstekende inleiding op Frans schrift in archiefstukken door de eeuwen, met links naar (online) cursussen bij regionale archieven en andere nuttige zaken
• Paléographie médiévale, Dominique Stutzmann – een cursus met middeleeuwse archiefstukken
• Album interactif de paléographie médiévale, Université Lyon/CNRS – een van de eerste interactieve cursussen; bronnen in Latijn, Frans en Italiaans (één voorbeeld), negende-vijftiende eeuw; interface Frans en Engels
• Initiation à la paléographie, Institut de Sciences de l’Homme, Lyon/CNRS – een basiscursus met acht vroegmoderne documenten
• French Renaissance Palaeography, The Newberry Library, Chicago en University of Toronto – archiefstukken en handschriften vanaf de veertiende tot en met de achttiende eeuw, met een uitgebreide lijst van Franse afkortingen en vele andere handige hulpmiddelen; interface Engels en Frans
• Cours de paléographie, Stéphane Pouyllau en Eric Camille Voirin – een online cursus voor vroegmoderne Franse documenten
• Paléographie en ligne, Baptiste Etienne en Jean-François Viel – een betaalde online cursus met een vrij toegankelijk inleidend gedeelte en een begeleidende blog
• Paléographie en ligne: Textes de paléographie transcrits et commentés, Archives Départementales de la Haute Garonne, Toulouse – drie teksten, met daarbij de beroemde veroordeling in 1560 van Martin Guerre door het Parlement de Toulouse
• Module Paléographie, Archives Départementales d’Indre-et-Loire, Tours – een online inleiding met veel vroegmoderne voorbeelden, een bibliografie en links naar meer Franse online cursussen
• Espace du paléographe, Archives Départementales de Meurthe-et-Moselle, Nancy – met documenten van de elfde tot en met de achttiende eeuw
• Ressources pour la paléographie, Archives Départementales d’Herault, Montpellier – met documenten voor beginners en gevorderden, transcriptieregels en een beknopte bibliografie
• Paléographie, Archives Départementales de Côte-d’Or, Dijon – met archiefmateriaal op drie niveaus, en verder de inleiding van Gérard Moyse en Pierre Bernardin, Lire les archives des XVIe et XVIIe siècles (Vésoul 1991)

Bij Ad fontes is er een handleiding met regels voor de transcriptie van oude Franse teksten, Critères d’édition (PDF).

Ierland

• Irish Palaeography: Sample pages from Irish manuscripts, University College Cork – enkele voorbeelden van handschriften in Gaelic uit de 18e en 19e eeuw, en een overzicht van veel voorkomende afkortingen

Indonesië

• Karel Holle, Tabel van oud en nieuw-Indische alphabetten (Buitenzorg 1877) – een klassieke inleiding; online, Österreichische Nationalbibliothek

Italië

• Materiali didattici per la paleografia Latina, Antonio Cartelli en Marco Palma, Università degli Studi di Cassino – middeleeuwse bronnen, vooral handschriften
• Lezioni di paleografia, Renata di Simone, Archivio di Stato di Palermo – een inleiding op middeleeuwse paleografie en boekgeschiedenis (dia’s, PDF)
• Italian Paleography, The Newberry Library, Chicago, en University of Toronto – een tutorial met aandacht voor archiefstukken en handschriften van de dertiende tot de achttiende eeuw; er is bijvoorbeeld ook een bibliografie, en er zijn daarnaast gedigitaliseerde calligrafieboeken en oude kaarten

Men kan een Italiaanse handleiding voor transcriptie- en editieregels voor middeleeuwse bronnen als PDF (5 MB) downloaden bij het Archivio di Stato di Lucca: Giampaolo Tognetti, Criteri per la trascrizione di testi medievali latini e italiani (Rome 1982). De inleiding van G. Costamagna, Perchè scriviamo così. Invito alla paleografia latina (Rome 1987) is online beschikbaar (PDF’s).

IJsland

• Handritin heima – een website over IJslandse literatuur, schrift en handschriften in de middeleeuwen, met een beknopte paleografische handleiding; interface IJslands, Deens, Zweeds en Duits
• Faksimilar, Handbok i nørron filologi – een aantal afbeeldingen van middeleeuwse Scandinavische handschriften

Ad fontes (Zürich) biedt een overzicht van transcriptieregels in de Nordistik (PDF).

Nederland en België

• Transcriberen van Middelnederlandse teksten, Hans Kienhorst en Mikel Kors, Radboud Universiteit Nijmegen – deze handleiding betreft middeleeuwse bronnen, vooral in handschriften
• Iter Dig-italicum, een digitale reis door Leuvense handschriften, Universiteitsbibliotheek, Leuven – een handleiding met een grote keus aan afbeeldingen uit de middeleeuwen en vroegmoderne tijd, ook van Koptische en Arabische handschriften, en ook brieven van 16e-eeuwse humanisten; er is een beknopte bibliografie en een goed linksoverzicht; op deze site staan ook transcriptieregels
• Zelf Middeleeuws schrift lezen, Frits van Oostrom – bijna twintig voorbeelden uit handschriften met Middelnederlandse literaire teksten voorzien van transcripties
• Transcriptiehandleiding, Cartago – een uitgebreide handleiding over de wijze van transcriberen van Middelnederduitse en Latijnse teksten op dit platform voor middeleeuwse oorkonden uit Noord-Nederland en Noord-Duitsland
• Wat Staat Daer? – een online cursus van drie Noord-Brabantse archieven en sinds kort ook Het Utrechts Archief, het Noord-Hollands Archief en het Zeeuws Archief voor vroegmoderne archiefstukken, met een forum voor vragen
• Cursus Nederlandse paleografie, 16e t/m 18e eeuw, Universiteit van Amsterdam – een handleiding ontwikkeld voor het lezen van literaire teksten tussen 1500 en 1800
• Paleografie, Geneanowhow.Net, Hein Vera en Herman de Wit – een downloadbare online cursus, met een beknopte bibliografie en enkele handige overzichten; er is ook een cursus middeleeuws Latijn
• Haagse handschriften – geen online cursus, wel strafrechtelijke vonnissen in een 16e-eeuws register, en veel handige achtergrondinformatie over paleografie en geschiedenis en de geschiedenis van Den Haag
• Hendrick Hamel’s journal and the description of Korea in the 17th century, Henny Savenije – een transcriptie per regel van dit boeiende verslag, met veel achtergrondinformatie
• Letters en woorden in 19e-eeuws handschrift – een PDF bij het project voor de Surinaamse slavenregisters, afkomstig van het Vele Handenproject voor de militieregisters en de Amsterdamse doodsoorzaken; Vele Handen biedt ook een PDF van W. Bogtman, Het Nederlandse schrift in 1600 (Haarlem 1973)
• 17th Century Dutch, Julie van den Hout – een blog met Engelstalige oefeningen voor Nederlandse paleografie, en zelfs een PDF van W. Bogtman, Het Nederlandse schrift in 1600 (Haarlem 1973)
• T. Mooyer, Inleiding cursus paleografie (Alkmaar: Regionaal Archief Alkmaar, 2008) – een behoorlijk compacte inleiding op alle wezenlijke onderwerpen van de paleografie (PDF)

Voor de wijze van transcriptie en redigering voor bronnenedities zijn er de Richtlijnen voor het uitgeven van historische bescheiden (6e dr., Den Haag 1988; online, Huygens Instituut). Voor Belgische historici biedt de Koninklijke Commisie voor Geschiedenis / Commission royale d’Histoire de Normes d’édtion / Uitgaveregels online aan (versie 2016; Nederland en Frans). Een compact voorbeeld van concrete toepassing van transcriptieregels biedt de uitleg bij het project Gekaapte brieven.

Noorwegen

• Lars Svensson, Nordisk paleografi. Handbok med transkiberade och komentarede skriftprob [Scandinavische paleografie. Handboek met leesoefeningen en commentaar] (Lund 1974) – een gedigitaliseerd boek (PDF; Universitet Lund) – voor bronnen uit Noorwegen, Denemarken, Zweden en IJsland
• On-line kurs in gotisk handskrift, Historisk institutt, Universitetet i Bergen en Statsarkivet i Bergen – registratie is nodig als men resultaten wil bewaren, maar de hulpfuncties, de alfabetten en een Oud-Deens woordenboek (ordbok) zijn vrij toegankelijk

Oostenrijk

• Erste Schritte im Kurrent-Lesen, Geschichte Online, Wissenschaftliches arbeiten, Universität Wien – een compacte site met oefeningen om het Kurrentschrift in archiefmateriaal van de 19e en 20e eeuw te gaan lezen, en daarnaast oefenteksten vanaf de vijftiende eeuw

Polen

• Dawne Pismo (Oud schrift), Archiwum Narodowe w Krakowie (Staatsarchief Krakau) – voorbeelden van archiefstukken van de Middeleeuwen tot de moderne tijd, en daarnaast ook spelletjes en puzzels; interface Pools, Engels en Duits
• Lublin w dokumencie [Lublin in documenten], Archivum Panstwowe i Lublinie (Rijksarchief Lublin) – archiefstukken tussen 1300 en 1600; interface Pools
• Neografia, Rotulus – aandacht voor het oude Duitse schrift op deze website met ook informatie over archieven; interface Pools

Portugal

• Sistemas de escrita, Tipografos.net – een beknopt overzicht van middeleeuwse schriftsoorten
• E. Borges Nunes, Abreviaturas paleográficas portuguesas (Lissabon 1981) – Portugese afkortingen

Spanje

• Scriptorium, Contra Taedium, Universitat de Barcelona – een handleiding in het Catalaans voor Spaanse middeleeuwse bronnen
• Deciphering Secrets: Unlocking the manuscripts of medieval Spain – een crowdsourcing project rond middeleeuwse handschriften en archiefstukken uit Plasencia, Burgos en Toledo, met jaarlijkse cursussen (deelname na registratie)
• Paleoteca: Espacio virtual con juegos de paleografia, Leonor Zozoya-Montes – bedoeld als speelse oefeningen, zie ook haar paleografieblog met vele links
• Grafos, Universidad Complutense, Madrid – een portal voor de historische hulpwetenschappen met bibliografIeën, met daarbij ook paleografie door de eeuwen, inclusief boeken over paleografia americana voor de Spaanse koloniale periode
• Laminario de documentos de Toledo con sus transcripciones, Archivo Municipal de Toledo – een selectie van archivalia van de late 13e eeuw tot 1940 met transcripties
• Abreviaturas, Real Academia Española – een handig overzicht van veel gebruikte afkortingen als bijlage bij een aantal Spaanse woordenboeken
• Juan-José Marcos, Fuentes para la paleografia latina. Manual del usuario (5e dr., Plasencia 2007) – een inleiding voor middeleeuwse paleografie (PDF), ook in het Engels

Tsjechië

• Hana Pátková, Latin palaeography in Central Europe, Digital Editing of Medieval Manuscripts – een inleiding (PDF) tot handschriften en oorkonden uit het middeleeuwse Bohemen
• Dalibor Havel en Helena Krmickova, Paleografická cítanka. Literárni texty [Paleografische oefeningen: Literaire teksten] (Brno 2014) – een handboek voor Tsjechische paleografie van de middeleeuwen met vooral handschriften
• Čítanka starých textů [Oefeningen met oude teksten], Genebáze – twaalf voorbeelden van archiefstukken met vroegmodern en 19e-eeuws schrift
• Paleografická cítanka, Zdenka Hledikova en Jaroslav Kaspar, Karelsuniversiteit, Praag – oefeningen met handschriften en archiefstukken van de elfde tot de negentiende eeuw; DjVU plugin nodig
• Interaktivní paleografická čítanka, Petra Vorla, Univerzity Pardubice – oefeningen met verschillende soorten archiefstukken uit de vroegmoderne tijd

Verenigd Koninkrijk

• Latin Palaeography, National Archives, Kew – voor archiefstukken vanaf de elfde eeuw tot 1500
• Latin Palaeography, Anglo-American Legal Tradition, O’Quinn Law Library, University of Houston – drie Latijnse archiefdocumenten met transcriptie op dit portaal met juridische archiefstukken uit de National Archives, Kew
• English Palaeography, Anglo-American Legal Tradition, O’Quinn Law Library, University of Houston – drie Engelstalige documenten op hetzelfde portaal
• Late medieval English scribes, University of York – een site met voorbeelden van schrijfhanden in diverse handschriften met literaire teksten, met daarbij een omvangrijke bibliografie
• Medieval Palaeography, Paleo-Anglo-Norman, David Postles (University of Leicester) – veel achtergrondinformatie bij een breed opgezette site
• Reading and understanding medieval documents, Manuscripts and Special Collections, University of Nottingham – zowel voor middeleeuwse archiefstukken als handschriften, met de nodige aandacht voor hun context; zie ook het overzicht met andere gidsen over verschillende soorten bronnen
• How to read medieval handwriting, Middle English Teachting Resources Online, Harvard University – een webpagina met voorbeelden en tips rond het lezen van laat-middeleeuwse literaire handschriften
• Early Modern Palaeography, Paleo-Anglo-Norman, David Postles (University of Leicester) – het vervolg op de site voor middeleeuws schrift, met veel aandacht voor het recht; er is een app versie (let niet op de muziek, ga naar Palaeography)
• Palaeography: Reading old handwriting, 1500-1800, National Archives Kew – met archiefstukken uit de vroegmoderne tijd; als finale kan men zich wagen aan het spel met de schopstoel
• English Handwriting 1500-1700, Andrew Zurcher, Cambridge University – vooral handschriften
• English Palaeography, Beinecke Library, Yale University – 29 voorbeelden uit vroegmoderne documenten in de Osborn Collection, ook te vinden in de collectie Palaeographical Commons van deze bibliotheek op Flickr
• Rediscovering Rycote: Palaeography tutorial & exercises, Bodleian Libraries, Oxford – een beknopte handleiding voor vroegmoderne documenten rond een landhuis uit de Tudorperiode
• Reading Early Modern Handwriting, Alison Wiggins en Graham Williams – een handleiding met vroegmoderne brieven uit de online editie van Bess of Hardwick’s Letters: The Complete Correspondence c. 1550-1608
• Practical Paleography, Folgerpedia, Folger Shakespeare Library, Washington, D.C. – hier vooral voorbeelden van vroegmoderne archiefstukken en verder met name brieven en recepten, met transcripties ervan, en een gids voor het lezen van secretary hand en afkortingen; er is een handig overzicht van online tutorials voor vroegmoderne Engelse paleografie en hulpmiddelen
• How to decipher unfamiliar handwriting? A short introduction to palaeography, Natural History Museum en The Alfred Russell Wallace Correspondence Project – een PDF bij het project rond de brieven van de natuurvorser A.R. Wallace (1823-1913)
• P.M. Hoskin, S.L. Slinn en C.C. Webb, Reading the past. Sixteenth and seventeenth-century English handwriting (York 2001), Borthwick Institute for Archives, University of York – een downloadbare gids (PDF, 252 MB)

Sommige sites richten zich speciaal op Schotland:

• Read Me: A self-correcting tool for reading pre-modern handwriting, University of St. Andrews – met zowel middeleeuwse als vroegmoderne teksten
• Scottish Handwriting, National Records of Scotland, Edinburgh – archiefbronnen van de zestiende tot en met de achttiende eeuw
• Early Modern Scottish Palaeography: Reading Scotland’s Records, Future Learn en University of Glasgow – voor vroegmoderne archiefstukken

Verenigde Staten van Amerika

• Transcription Tips, Citizen Archivist Dashboard, National Archives and Records Administration – enige tips en praktisch advies bij de crowdsourcing transcriptieprojecten van de NARA
• Palaeography: Native American, The Schøyen Collection – voorbeelden van schrift bij verschillende indigenous people
• Study Guide Colonial Handwriting, Indian Converts Digital Collection, Reed College, Portland, Oregon – een handleiding bij een digitale collectie rond een boek over bekeerde Indianen uit 1727; men kan de verworven leesvaardigheid testen op Early American Handwriting
• How to read 18th century British handwriting, DoHistory – een handleiding bij het project rond Martha Ballard’s dagboek voor het tijdvak 1785-1812 [Augusta, ME, Maine State Library, ms. B B 189]
• What Does That Say? Deciphering the handwritten records of Early America, History for All The People, State Archives of North Carolina, Raleigh, NC – drie blogposten met een minigids rond koloniale documenten, en verder een bibliografie, deels met links naar gedigitaliseerde publicaties
• Reading Colonial Handwriting, National Postal Museum, Smithsonian Institution, Washington, DC – het onderdeel Just for Kids! van de online tentoonstelling Out of the mails over postbezorging bevat een aantal paleografische oefeningen
• Now I Know My (19th-Century) ABCs, Decoding the Civil War, Mario Einaudi, Huntington Library, San Marino, CA – een handig overzicht van lettervormen bij dit Zooniverse crowdsourcing transcriptie project rond gecodeerde telegrammen uit de Amerikaanse Burgeroorlog
• Tips for reading handwriting, Genealogy – drie bladzijden met tips, met daarbij vooral de Guidelines for reading old documents: making sense of scribbles door Kip Sperry, de auteur van Reading Early American handwriting (Baltimore 1998; online preview van hoofdstuk 1)
• 9 Tips for reading old handwriting, Toni Carrier, Center for Family History, International African American Museum, Charleston, SC – een compacte gids
• Handwriting, David Kaminski – vooral voorbeelden van schrift vanaf 1661 tot 2014
• HIST 1002: The American Revolutionary War, Transcription Session, Harvard University Archives – een aantal oefeningen met archiefstukken uit de achttiende eeuw en enkele pagina’s met toelichting en achtergrondinformatie

Zweden 

• Patrik Åström, Paleografi: introduktion till den svenska latinskriftens historia (2010; PDF) – geen cursus, maar wel een beknopte inleiding (PDF)
• Läshjhälp, Hallands Släktforskarförening – voorbeelden van vroegmoderne kerkelijke registers en Deens schrift tussen 1635 en 1645
• Lär dig läsa frakturstil, övningar, Heiko Droste, Stads- och kommunhistoriska institutet, Stockholm – een inleiding op schriftsoorten als het Frakturskrift, Sütterlin en vormen van Latijns schrift
• 41 Handskrifter 1339-1926 – een betaalde cursus met 41 archiefstukken uit het Lansarkivet i Göteborg, er is ook een cd-rom
• Lars Bägerfeldt, Bokstäver & gamla handskrifter. Att läsa handskrifter från Vasatiden och Stormaktstiden samt tidiga kyrkoböcker [Lettervormen en oude handschriften. Het lezen van handschriften uit de Wasatijd en de Grootmachttijd en van kerkelijke registers] (Falköping 2011; PDF, 55 MB) – na een beknopte geschiedenis van het schrift volgt zeer praktische uitleg over het lezen en begrijpen van vroegmoderne archiefstukken

Zwitserland

• Gerold Ritter, Lector. Transkription von mittelalterlichen Quellentexten computergestützt üben (doctoraalscriptie geschiedenis, Universität Zürich, 1992) – vooral een inleiding tot de paleografie van middeleeuwse Zwitserse bronnen, met ook enkele vroegmoderne teksten
• Abriss der Schriftgeschichte aus Schweizer Sicht, Martin Steinmann, Historisches Lexikon der Schweiz – een beknopte geschiedenis van het schrift, met literatuurverwijzingen; ook in Franse en Italiaanse versie
• Transkriptionen, Villmergerkriege 1656 und 1712 – zowel vroegmoderne als ook middeleeuwse en latere archiefstukken met transcripties