Paleografie

Paleografie is een van de historische hulpwetenschappen met een zeer praktisch karakter, de bestudering, ontcijfering en omzetting in leesbare tekst van oud schrift. Op deze pagina vindt u geen handleiding om oud schrift te leren lezen, maar wel een handig overzicht van online handleidingen, die soms vergezeld gaan met zeer royale verzamelingen afbeeldingen. Bij elke handleiding geef ik aan welke periode en land centraal staat, en of daarbij handschriften of archiefstukken – of beide – aan de orde komen.

Paleografie komt niet alleen van pas bij het lezen van archiefdocumenten en handschriften, maar ook bij de lectuur van vroegmoderne gedrukte documenten en boeken vanwege de lettervormen en afkortingen van woorden die daarin voorkomen. Hulpmiddelen voor het begrijpen van afkortingen komen dan ook hier aan de orde. De paleografie houdt zich ook bezig met het dateren en localiseren van documenten en handschriften zonder datering en/of locatie. Kennis van oud schrift verkleint de afhankelijkheid van bestaande edities, transcripties en vertalingen. Het brengt je letterlijk dichter bij geschreven bronnen en de geschiedenis van het schrift door de eeuwen.

Juridische afkortingen komen apart ter sprake op de pagina Abbreviationes.

De paleografie als historische hulpwetenschap is gegrondvest door de benedictijn Jean Mabillon (1632-1707) in zijn werk De re diplomatica libri VI (Parijs 1681; online, Landesbibliothek Oldenburg). Hij en andere leden van de congregatie van St. Maur – zie de blog Analecta Maurina – ondernamen onder leiding vanuit de abdij van St. Germain-des-Prés – toen vlakbij, nu in Parijs – vele onderzoeksreizen om handschriften en archiefstukken te bekijken en te transcriberen. Een andere Maurist, Bernard de Montfaucon (1655-1741), lanceerde de term paleografie met de titel van zijn studie Palaeographia Graeca (Parijs 1708).

Een groeiend aantal instellingen roept de hulp van het publiek in om gedigitaliseerde bronnen te transcriberen of te indexeren. Op portals als Zooniverse (met voor Nederland vijf projecten in Wikiscripta Neerlandica II), Citizen Archivist (NARA), Smithsonian Digital Volunteers, Europeana Transcribe, DigiVol en From The Page kan men een grote variatie aan projecten vinden. Voor Nederland is de portal Vele Handen de thuisbasis voor projecten van vele archiefdiensten.

Algemene sites

  • Ad fontes, Universität Zürich – een tutorial voor middeleeuwse en vroegmoderne documenten uit steeds meer landen, met ook transcriptieregels; men kan zich als gebruiker registreren; interface Duits, Engels en Frans
  • School, Virtual Hill Museum and Manuscript Library, St. John’s University, Collegeville, Minnesota – met momenteel zowel Westerse als Syrische en Arabische handschriften, met verder bijvoorbeeld meer informatie over talen en schriftsoorten en een handig lexicon voor termen rond handschriften
  • EPHE Palaeography Tutorial, École Pratique des Hautes Études, Parijs – met voorbeelden van documenten en munten uit vele tijden en landen in verschillende tijden vanaf de Oudheid, met verschillende talen; interface Frans en Engels
  • L’aventure des écritures, Bibliothèque nationale de France, Parijs – een educatieve website over boekgeschiedenis, schriftvormen en schriftdragers uit vele tijden, met een bibliografie
  • 5300 Jahre Schrift, Materiale Textkulturen, Heidelberg – een webversie van een boek met vijftig bijdragen over de geschiedenis van het schrift
  • Palaeography, The Schøyen Collection – een rijke collectie met voorbeelden uit vele landen en tijden in zeven secties, daarnaast ook te bekijken met thematische filters, bijvoorbeeld ook voor recht
  • Alte Schriften, N. Bartz – een zeer omvangrijke collectie voorbeelden van historische schriften
  • READ: Recognition and Enrichment of Archival Documents – een internationaal platform met vele projecten voor het elektronisch en geautomatiseerd ontcijferen van archiefdocumenten in vele landen
  • MONK, Universiteit Groningen en Nationaal Archief – een Nederlands project voor geautomatiseerde ontcijfering van oude handschriften en archiefstukken

Middeleeuwen algemeen

  • Medieval handwriting: Links, Diane Tillotson – een goed overzicht van online gidsen op een ook verder aanbevelenswaardige site
  • Émile Chatelain, Paléographie des classiques latins (Parijs 1884-1900) – een digitale versie bij de University of Illinois, Urbana-Champaign van dit werk met afbeeldingen van antieke en middeleeuwse handschriften van de klassieke Latijnse auteurs
  • Earlier Latin Manuscripts, National University of Ireland, Galway – voor onderzoek naar handschriften van vòòr 800, gebaseerd op E.A. Loewe’s Codices Latini Antiquiores
  • Littera Visigothica, Ainoa Castro – geen online cursus, maar verder is deze blog met artikelen in Engels en Spaans de plek om online meer te weten te komen over Visigothisch schrift; er is een begeleidende website VisigothicPal
  • Dossiers documentaires, Theleme, École nationale de Chartes, Parijs – meer dan honderd middeleeuwse handschriften en documenten met transcriptie en commentaar
  • Enigma, Ciham, Lyon/CNRS – Marjorie Burghart ontwikkelde een tool om incomplete woorden in Latijn te ontcijferen, interface in tien talen; ook ontwikkelde ze vijf online oefeningen bij een Frans-Italiaans project (Archivio di Stato di Torino en twee Franse departementale archieven) over rekeningen uit de Savoye (Castellanie, Comptes des châtellenies savoyardes)
  • DigiPal: Digital Resource and Database for Palaeography, Manuscript Studies and Diplomatic, King’s College, Londen – een project rond middeleeuwse Engelse handschriften en archiefstukken
  • Late Medieval English Scribes, University of York – een project rond vijf Engelse literaire auteurs dat dienst kan doen als een paleografische atlas
  • Paleography Resources & Tools, Paleography@Penn, University of Pennsylvania – een overzicht met onder andere gescande literatuur en links
  • Paléographie, Ménestrel – een zeer uitgebreide Franstalige handleiding en gids voor de studie van middeleeuws schrift, met vele links op deze portal voor middeleeuwse studies
  • Handbok i nørron filologi: Faksimilar – een becommentarieerde lijst met links naar middeleeuwse handschriften uit Scandinavische landen
  • Palaeographic Atlas, Medieval Manuscripts in Dutch Collections – een inleiding over de bestudering van middeleeuwse schriftsoorten met veel afbeeldingen en literatuur
  • Einführung in die Paläographie I, Universität Kassel – een inleiding tot middeleeuwse paleografie, deel II gaat vooral over schriftsoorten; beide delen bevatten een quiz
  • Bartholomew’s World: Paleography, Stanford University – een paleografische inleiding rond de dertiende-eeuwse auteur Bartholomaeus Anglicus, met een overzicht van paleografische termen
  • Inscribe: Palaeography learning materials, Institute of Historical Research, School of Advanced Study, University of London – alleen de module over middeleuwse schriftsoorten is vrij ontoegankelijk

Vroegmoderne tijd (1500-1800)

  • Script Tutorials, Brigham Young University – een portal met inline handleidingen voor Duitse, Engelse, Franse, Italiaanse, Nederlandse, Portugese en Spaanse documenten, met veel aandacht voor genealogie; deels nog niet actief, en dan ook nog Latijnse teksten op dit goed voorziene portal; interface Engels en brontalen
  • Transkribus LEARN – een nieuwe online handleiding met archiefdocumenten uit diverse Europese landen

Afkortingen

Afkortingen zijn een bekend aspect van oud schrift dat speciale aandacht verdient:

  • Dictionnaire des abréviations françaises, Theleme, École nationale des Chartes, Parijs – afkortingen in Franse bronnen; zie hier verder vooral de uitgebreide bibliografie over de bestudering van oud schrift door Marc Smith
  • Abréviations paléographiques, IRHT, Parijs-Orleans – een compact overzicht van verschillende vormen van afkortingen in middeleeuws schrift
  • Diccionario de Abreviaturas Novohispanas, Universidad Nacional Autónoma de Mexico – vroegmoderne Spaanse en Latijnse afkortingen in (koloniale) archiefstukken, met veel voorbeelden en een bibliografie
  • Abbreviations, The Cotton Nero A.x. Project, University of Calgary – een beknopt overzicht van een aantal afkortingen in Middelengelse literaire handschriften

Ook zijn er enkele (oudere) handleidiingen online raadpleegbaar:

  • Adriano Cappelli, Lexicon abbreviaturarum / Dizionario di abbreviature latine ed italiane – de klassieke en meest gebruikte gids voor het ontcijferen van Romeinse en middeleeuwse afkortingen – er is een een database versie gemaakt door Ad fontes in Zürich, en ook een wat traditionelere webversie van dit boek, een Duitse vertaling (1928) (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln) en een verkorte Engelse versie (The elements of abbreviation in medieval palaeography, David Heimann en Richard Kay (red.) (1982)
  • Johann Ludolf Walther, Lexicon diplomaticum : abbreviationes syllabarum et vocum in diplomatibus et codicibus (Göttingen 1752; reprint Hildesheim 1973) – online, Universitäts- und Landesbibliothek Düsseldorf – let op de prachtige typografische verzorging
  • Adolphe Chassant, Dictionnaire des abréviations latines et françaises (Parijs 1886) – online, Internet Archive
  • T. Martin, The record interpreter: a collection of abbreviations, Latin words and names used in English historical manuscripts and records (2e dr., London, 1910) – online, Internet Archive
  • Reinhold Merkelbach en Helmut van Thiel, Lateinisches Leseheft zur Einführung in Paläographie und Textkritik (Göttingen 1969) – online, Digi20, Digitale Sammlungen, Bayerisches Staatsbibliothek, München
  • Marek Winiarczyk, Sigla latina in libris impressis occurrentia cum siglorum Graecorum appendice (2e dr., Wroclaw 1995) – dit boek over Latijnse afkortingen in gedrukte werken uit de vroegmoderne tijd is online beschikbaar in een tekstversie van het CAMENA project van de Universität Mannheim; er is een Duitse vertaling, Abkürzungen aus Personalschriften des XVI. bis XVIII. Jahrhunderts (3e dr., Wiesbaden 2002)

De Duitse blog Aktenkunde publiceerde in 2018 een handig overzicht van literatuur over vroegmoderne afkortingen.

Apps voor paleografie

  • Abbreviationes, Olaf Pluta, Ruhr-Universität Bochum – een commerciële tool voor het ontcijferen van middeleeuwse afkortingen
  • App fontes, Zürich – een app versie van de Ad fontes tutorial met enkele handige tools voor chronologie en plaatsnamen
  • Medieval handwriting, Leeds University Library – freeware – zowel middeleeuwse handschriften als archiefstukken
  • English Renaissance handwriting, Leeds University Library – freeware – eveneens zowel handschriften als andere documenten, nu uit de vroegmoderne tijd
  • Gotisk håndskrift, Arkivverket – een Noorse app – freeware

Oudheid

Epigrafie, de studie van antieke inscripties is een aparte historische wetenschap, waarover vele goede websites bestaan. Op enkele websites is er speciaal aandacht voor de verschillende schriftsoorten:

Papyri – zie ook Musea en rechtsgeschiedenis

Sommige onderwerpen beslaan meerdere grote periodes en landen, zelfs continenten:

Byzantijnse paleografie

  • Byzantine paleography, Internet History Sourcebooks, Paul Halsall, Fordham University – een inleiding voor de paleografie van bronnen voor de Byzantijnse geschiedenis

Griekse paleografie

  • Pyle. A Gateway to Greek Manuscripts – een portal met vele links, ook voor paleografie
  • Reinhold Merkelbach en Helmut van Thiel, Griechisches Leseheft zur Einführung in Paläographie und Textkritik (Göttingen 1965) – online, Digi20, Digitale Sammlungen, Bayerisches Staatsbibliothek, München

Arabische paleografie

Azië

  • Indoskript, Harry Falk en Oliver Hellwig, Berlijn – voor Brahmi en Kharosthischrift, klassieke schriftvormen in het oude Indië; versie 1.0 kan nog worden gedownload

Latijns-Amerika

Brazilië

Haïti en Dominicaanse Republiek

Mexico

Bruikbaar zijn verder de online versies van Jesus Muñoz y Rivero, Manual de paleografia diplomatica española de los siglos XII al XVII (Madrid 1880; 2e druk, 1917) en Margaret Dunaway, Palaeographical and ortographical characteristics of certain sixteenth-century Spanish-American letters (M.A. thesis, Rice University, Houston, 1989).

Bij de Biblioteca Digital del Pensamiento Novohispano is een pagina met Criterios de la transcripción paleográfica de los textos, met ook een verkorte Engelse versie.

Hieronder komen sites per individueel land ter sprake:

Australië

Canada

Denemarken

 Duitsland

  • Kurrentschrift – een van de handleidingen om dit cursieve Duitse schrift te lezen, hier aan de hand van beroemde Duitse gedichten
  • Kurrentschrift Schreiblehrgang. Margarete Mucke – met bijvoorbeeld documenten van beroemde Duitsers
  • Sütterlinschrift lesen / Frakturschrift lesen – met de nodige voorbeelden uit archiefstukken en boeken (Frakturschrift); interface Duits, Engels en Frans
  • Paläographie Online, Peter Orth (Universität Erlangen) en Georg Vogeler (LMU, München) – vooral middeleeuwse bronnen
  • Digitale Schriftkunde, Generaldirektion der Staatlichen Archiven Bayern – een online tutorial met voorbeelden uit Beierse archiefstukken vanaf de achtste eeuw
  • Schriftbeispiele, Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem – enkele voorbeelden van schrift in archiefstukken van de 17e tot begin 19e eeuw, met toelichtingen en ook een inleiding op de werking van de Duitse bureaucratie, inclusief Aktenkunde
  • Kurs: Paläographie, Wikiversity – een online cursus rond drie teksten, met veel materiaal en verwijzingen eromheen
  • Lesehilfen für die alte deutsche Schrift, Hessisches Landesarchiv – geen online cursus, maar acht PDF’s voor vroegmodern schrift met algemene richtlijnen, lettervormen, lettervormen en ligaturen, en een overzicht van schriftsoorten in de 18e eeuw, veelal uit Hellmut Gutzwiller, ‘Die Entwicklung der Schrift in der Neuzeit’, Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und Wappenkunde 38 (1992) 434-449; op de pagina met Leseübungen staan diverse voorbeelden van documenten uit de 19e en 20e eeuw
  • Hans Wilhelm Eckardt, Gabriele Stüber en Thomas Trumpp, “Thun kund und zu wissen jedermänniglich”. Paläographie – Archivalische Textsorten – Aktenkunde (Keulen 1999, Archivhefte, 32; online, Archive im Rheinland (PDF)) – een handleiding voor archivistiek en paleografie voor archiefstukken
  • Über die Kurrentschrift, Archivführer Deutsche Kolonialgeschichte, Fachhochschule Potsdam – een beknopte inleiding op het Kurrentschrift, zowel in Duits, Frans als Engels, en bovendien zelfs een Kurrentschreibmaschine
  • Deutsche Paläographie des 19. und 20. Jahrhunderts, Benoit Vaillot – een blog met oefeningen en informatie over het Frakturschrift, het Kurrentschrift en Sütterlin, zowel in het Duits als Frans en Engels

De Archivschule Marburg biedt een compact overzicht van regels voor het transcriberen van teksten, Transkriptionsrichtlinie. Ook het artikel van Johannes Schultze, ‘Richtlinien für die äußere Textgestaltung bei Herausgabe von Quellen zur neueren deutschen Geschichte’, Blätter für deutsche Landesgeschichte 98 (1962) 1-11, behandelt de weergave van bronteksten. Recent verscheen de gids van Burkhard Beyer, Praktische Tipps für die Edition landesgeschichtlicher Quellen (Münster 2018) (PDF).

Frankrijk

  • La paléographie, FranceArchives – een beknopte maar uitstekende inleiding op Frans schrift in archiefstukken door de eeuwen, met links naar (online) cursussen bij regionale archieven en andere nuttige zaken
  • Paléographie médiévale, Dominique Stutzmann – een cursus met middeleeuwse archiefstukken
  • Album interactif de paléographie médiévale, Université Lyon/CNRS – een van de eerste interactieve cursussen; bronnen in Latijn, Frans en Italiaans (negende-vijftiende eeuw)
  • Initiation à la paléographie, Institut de Sciences de l’Homme, Lyon/CNRS – een basiscursus met acht vroegmoderne documenten
  • French Renaissance Palaeography, The Newberry Library, Chicago en University of Toronto – archiefstukken en handschriften vanaf de veertiende tot en met de achttiende eeuw, met een uitgebreide lijst van Franse afkortingen; interface Engels en Frans
  • Cours de paléographie, Stéphane Pouyllau en Eric Camille Voirin – een online cursus voor vroegmoderne Franse documenten
  • Paléographie en ligne, Baptiste Etienne en Jean-François Viel – een betaalde online cursus met een vrij toegankelijk inleidend gedeelte en een begeleidende blog
  • Paléographie en ligne: Textes de paléographie transcrits et commentés, Archives Départementales de la Haute Garonne, Toulouse – drie teksten, met daarbij de beroemde veroordeling in 1560 van Martin Guerre door het Parlement de Toulouse
  • Module Paléographie, Archives Départementales d’Indre-et-Loire, Tours – een online inleiding met veel vroegmoderne voorbeelden, een bibliografie en links naar meer Franse online cursussen
  • Espace du paléographe, Archives Départementales de Meurthe-et-Moselle, Nancy – met documenten van de elfde tot en met de achttiende eeuw
  • Ressources pour la paléographie, Archives Départementales d’Herault, Montpellier – met documenten voor beginners en gevorderden, transcriptieregels en een beknopte bibliografie

Bij Ad fontes is er een handleiding met regels voor de transcriptie van oude Franse teksten, Critères d’édition (PDF).

Ierland

Indonesië

  • Karel Holle, Tabel van oud en nieuw-Indische alphabetten (Buitenzorg 1877) – een klassieke inleiding; online, Österreichische Nationalbibliothek

Italië

Men kan een Italiaanse handleiding voor transcriptie- en editieregels voor middeleeuwse bronnen als PDF (5 MB) downloaden bij het Archivio di Stato di Lucca: Giampaolo Tognetti, Criteri per la trascrizione di testi medievali latini e italiani (Rome 1982). De inleiding van G. Costamagna, Perchè scriviamo così. Invito alla paleografia latina (Rome 1987) is online beschikbaar (PDF’s).

IJsland

  • Handritin heima – een website over IJslandse literatuur, schrift en handschriften in de middeleeuwen, met een beknopte paleografische handleiding; interface IJslands, Deens, Zweeds en Duits
  • Faksimilar, Handbok i nørron filologi – een aantal afbeeldingen van middeleeuwse Scandinavische handschriften

Ad fontes (Zürich) biedt een overzicht van transcriptieregels in de Nordistik (PDF).

Nederland en België

Noorwegen

Polen

  • Dawne Pismo (Oud schrift), Archiwum Narodowe w Krakowie (Staatsarchief Krakau) – voorbeelden van archiefstukken van de Middeleeuwen tot de moderne tijd, en daarnaast ook spelletjes en puzzels; interface Pools, Engels en Duits
  • Lublin w dokumencie [Lublin in documenten], Archivum Panstwowe i Lublinie (Rijksarchief Lublin) – archiefstukken tussen 1300 en 1600; interface Pools
  • Neografia, Rotulus – aandacht voor het oude Duitse schrift op deze website met ook informatie over archieven; interface Pools

Portugal

Spanje

Tsjechië

  • Hana Pátková, Latin palaeography in Central Europe, Digital Editing of Medieval Manuscripts – een inleiding (PDF) tot handschriften en oorkonden uit het middeleeuwse Bohemen
  • Dalibor Havel en Helena Krmickova, Paleografická cítanka. Literárni texty [Paleografische oefeningen: Literaire teksten] (Brno 2014) – een handboek voor Tsjechische paleografie van de middeleeuwen met vooral handschriften
  • Čítanka starých textů [Oefeningen met oude teksten], Genebáze – twaalf voorbeelden van archiefstukken met vroegmodern en 19e-eeuws schrift
  • Paleografická cítanka, Zdenka Hledikova en Jaroslav Kaspar, Karelsuniversiteit, Praag – oefeningen met handschriften en archiefstukken van de elfde tot de negentiende eeuw; DjVU plugin nodig
  • Interaktivní paleografická čítanka, Petra Vorla, Univerzity Pardubice – oefeningen met verschillende soorten archiefstukken uit de vroegmoderne tijd

Verenigd Koninkrijk

Sommige sites richten zich speciaal op Schotland:

Verenigde Staten van Amerika

Zweden

Zwitserland