|
|
Utrechtse
geschiedenis |
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
Deze bladzijde gaat vooral over de stad
Utrecht in de middeleeuwen, maar daarbij komen andere tijdvakken ook aan de
orde. Ik wijs op algemene literatuur, op tijdschriften en enkele grote studies,
op belangrijke bronnen in Het Utrechts Archief, en op het middeleeuwse recht van
Utrecht. Er komen pagina's over specifieke onderwerpen, allereerst over middeleeuwse
kronieken.
Utrechtse geschiedenis in
vogelvlucht
Een Romeins legerkamp, Trajectum ad Rhenum,
uit de eerste eeuw vormt de eerste bewoning van Utrecht. Begin november 2002
werd nog duidelijker dat de Rijn bij Utrecht deel uitmaakte van de limes, de
Romeinse grensverdediging : de wachttoren bij De Meern uit het midden van de
eerste eeuw n.Chr. is zelfs de vroegst bewaarde van heel Europa. Liefst vijf Romeinse schepen zijn er gevonden. In november
2004 is er in de nabijheid een Romeins huis opgegraven. In 2015 wordt een replica van het Romeinse castellum geopend. Van de periode tussen de
Romeinen en de 9e eeuw is weinig bekend. In de 9e eeuw was Utrecht al een
bisschopsstad, maar tijdenlang woonden de bisschoppen in Deventer. Dorestad bij
de Lek was groter dan Utrecht. Er ontstonden in de elfde eeuw naast het oudere
St. Maartens- of Domkapittel en het Salvator- of Oudmunsterkapittel nog drie
kapittels: St. Jan, Ste. Marie en St. Pieter.
In de twaalfde eeuw groeide Utrecht in belangrijkheid. De Utrechtse bisschop was namelijk ook een wereldlijk vorst.
In 1122 verkregen de kooplieden belangrijke rechten. Er werden vier
parochiekerken gesticht: de Buurkerk, de Jacobikerk, de Nicolaas- en de
Geertekerk. Utrecht was ook een handelsstad. In de veertiende eeuw kwamen de
gilden korte tijd aan de macht. In die eeuw begon men de bouw van de
gotische Domkerk en Domtoren. De stad kende tientallen kloosters. Het
Agnietenklooster vormt de kern van het Centraal Museum. In het Catharijneconvent is een museum voor
kerkelijke kunst gehuisvest. De Utrechtse bisschop was regelmatig in conflict
met Holland en Gelre. In de vijftiende eeuw krijgt Bourgondië steeds meer
invloed op Utrecht. In 1528 verliest de stad haar zelfstandigheid.
De Reformatie won vanaf 1566 langzaam aan kracht, zeker na de dood van de laatste
aartsbisschop in 1580. Utrecht was vanaf 1559 tot 1580 een aartsbisdom. Van
grootste stad in de Noordelijke Nederlanden werd Utrecht een regionaal centrum.
In 1579 werd er de Unie van Utrecht getekend, zo belangrijk voor de religieuze
tolerantie. De stichting van de universiteit in 1634 bracht nieuw leven. In 1713
sloot men de Vrede van Utrecht om de Spaanse Successieoorlog te beëindigen. Het
conflict over doctrine en hiërarchie binnen de zogeheten Hollandse Zending liep
in 1723 uit op het Utrechtse Schisma: in de 19e eeuw werd deze afgesplitste kerk
het startpunt voor de Oud-Katholieke Kerk.
In 1853 werd Utrecht weer een
bisschopsstad. Pas laat in de 19e eeuw groeide de industrie en nijverheid in en
rond Utrecht. De komst van de spoorwegen en hun hoofdkantoor, de aanleg van het
Merwedekanaal (1892), de Jaarbeurs (1916), de vele hoofdkantoren van banken en
verzekeringen, en de sterk gegroeide universiteit maakten de stad tot een
centrum voor zakelijke dienstverlening en kennisuitwisseling. De komst van het
overdekte winkelcentrum Hoog Catharijne opende de ogen voor het behoud van vele
monumenten. De unieke vondsten van een Romeinse wachttoren, meerdere schepen, een wachttoren, een weg, een badhuis, een brug en een haven
zullen het hart gaan vormen van de nieuwe grote stadswijk Leidse
Rijn.
Algemene literatuur
- 'Een paradijs vol weelde'.
Geschiedenis van de stad Utrecht, onder redactie van R.E. de Bruin, P.D.'t
Hart, A.J. van den Hoven van Genderen, J.E.A.L. Struick en A. Pietersma
(eindredactie) (Utrecht 2000) - het nieuwste en volledigste boek over de
Utrechtse geschiedenis, met vele verwijzingen naar bronnen en literatuur,
waaronder een beredeneerde bibliografie.
- R.E. de Bruin, T. Hoekstra en A.
Pietersma, Twintig eeuwen Utrecht : korte geschiedenis van de stad
(Utrecht 1999).
- A. van Hulzen, Utrecht. Een beknopte
geschiedenis van de oude bisschopsstad (Utrecht 1994).
- J.E.A.L. Struick, Utrecht door de
eeuwen heen (4e dr., Utrecht-Antwerpen 1984) - het boek van
oud-stadsarchivaris Struick was een mijlpaal. De geschiedenis na 1940 komt
hierin niet aan bod.
- M.J.G.Th. Montforts, Romeins
Utrecht (Utrecht 1995)
- Rien Blijstra, 2000 jaar Utrecht.
Stedebouwkundige ontwikkeling van castrum tot centrum (Utrecht-Antwerpen
1969) - een fraai geïllustreerde en belangrijke studie.
- Geschiedenis
van de Provincie Utrecht,
redactie C. Dekker, Ph. Maarschalkerweerd en J.M. van Winter (3 dln., Utrecht
1997) - niet eerder was er een boek over de Utrechtse provinciale geschiedenis
van dergelijke omvang en diepgang.
- Utrechtse
biografieën. Levensbeschrijvingen van onbekende en bekende Utrechters, J.
Aalbers, A. Pietersma en anderen (red.) (5 dln., Meppel-Utrecht 1994-1998) -
dit succesvolle project leidde tot delen over de Vechtstreek en het
Eemland.
- Oud-Utrecht,
ook als Maandblad van Oud-Utrecht [afgekort MBOU]- tijdschrift voor
Utrechtse geschiedenis sinds 1926, eerst vooral op de stad gericht; verscheen
eerst maandelijks, nu elke twee maanden.
- Archief
voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht [AAU] - verschenen
1876-1958.
- Jaarboek
Oud-Utrecht, eerder als Jaarboekje van Oud-Utrecht [afgekort JBOU]
- sinds 1923, met langere en meer wetenschappelijke artikelen; sinds vele
jaren bevat het ook een jaaroverzicht.
- Archeologische
en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht - verscheen tot 1987 in
het Maandblad Oud-Utrecht, daarna tot en met 1990 zelfstandig; er is
een register op de jaargangen 1972-1988 door Tjeerd Pot.
- Archeologische
en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht 1926-1972 (Utrecht,
z.j. (1991)) - bundeling van eerdere bijdragen in het Maandblad
Oud-Utrecht.
- Archeologische
Kroniek Provincie Utrecht - sinds 1988 als reeks, eerder al voor 1970-1979
(1996), 1980-1984 en 1985-1987 (red. W.J. van Tent, 1992), verschijnt ongeveer
om de twee jaar, vanaf het deel over 1991 ook voor de stad
Utrecht.
- M.J.
Dolfin, E.M. Kylstra en J. Penders, Utrecht. De huizen binnen de
singels (2 dln., ’s-Gravenhage 1989) - bouwkundig en kunsthistorisch
overzicht en beschrijving van woonhuizen in de Utrechtse
binnenstad.
- Ch.
Kolman e.a. (red.), Monumenten in Nederland-Utrecht (Zwolle-Zeist
1996).
- Monumenten
Inventarisatie Project Provincie Utrecht - beschrijvingen van monumenten
in verschillende Utrechtse gemeenten.
- Ben
Olde Meierink e.a. (red.), Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht (2e
dr., Utrecht 1995).
- Marijke
Donkersloot-de Vrij, Kaarten van Utrecht. Topografische en thematische
kartografie van de stad uit vijf eeuwen (Utrecht 1989).
- Trajecten
door Utrecht - reeks handleidingen voor onderzoek van Het Utrechts Archief
en de Stichting Stichtse Geschiedenis, onder andere voor genealogie,
kerkgeschiedenis, migratie en ziekenzorg, verkeer en vervoer, en de
landbouw.
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
Middeleeuws Utrecht - zie ook de links
voor middeleeuwse geschiedenis
Over de middeleeuwse geschiedenis van Utrecht is veel
geschreven. Hier volgt een selectie van grotere studies, enkele bundels en enige
bronnenuitgaven. In de Stichtse Historische Reeks is een aantal boeken
over middeleeuws Utrecht verschenen:
- F. Doeleman, De heerschappij van de
proost van Sint Jan in de Middeleeuwen 1085-1594 (Zutphen 1982) - een
weerbarstig maar fascinerend boek over de grote invloed van dit
kapittel.
- D.A. Berents, Misdaad in de
middeleeuwen. Een
onderzoek naar de criminaliteit in het laat-middeleeuwse Utrecht
(2e
dr., [Zutphen] 1984).
- C.
Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen. Een
institutioneel-geografische studie (Zutphen 1983) -
fundamenteel.
- A.J.
van den Hoven van Genderen, Het kapittel-generaal en de Staten van het
Nedersticht in de vijftiende eeuw (Linschoten-Zutphen 1987) - toont de
Utrechtse kapittels, de Utrechtse statenvergadering, de stad en de bisschop en
hun al dan niet gezamenlijke politiek.
- M.W.J. de Bruijn, Husinghe
ende hofstede. Een institutioneel-geografische studie van de rechtspraak over
onroerend goed in de stad Utrecht in de middeleeuwen
(Utrecht 1994) - veel informatie over huizen, mensen en juridische
verhoudingen.
Van
andere omvangrijke en belangrijke (recente) studies noem ik
hier:
- Llewellyn Bogaers, Aards, betrokken en zelfbewust. De verwevenheid van cultuur en religie in Utrecht, 1300-1600 (2 dln., Utrecht 2008) - een volumineuze studie met als these de vitaliteit van de laat-middeleeuwse samenleving en religie
- J. Kuys, Kerkelijke organisatie in het
middeleeuwse bisdom Utrecht (Nijmegen 2004) - een handzame gids voor de
geschiedenis van de vele kerkelijke instellingen en begrippen.
- K. van Vliet, In kringen van
kanunniken. Munsters en kapittels in het bisdom Utrecht 695-1227 (Zutphen
2002) - een gedurfde en boeiende synthese over de opkomst van kapittels en hun
betekenis voor het kerkelijk leven.
- A.J.
van den Hoven van Genderen, De heeren van de Kerk. De
kanunniken van Oudmunster te Utrecht in de late middeleeuwen (Zutphen
1997)
- een kapitale studie over een zeer oud kapittel met een rijk
archief.
- C.J.C.
Broer, Uniek in de stad. De oudste geschiedenis van de kloostergemeenschap
op de Hohorst sinds 1050 de Sint-Paulusabdij te Utrecht (...) (Utrecht
2000) - de enige benedictijnerabdij in Utrecht.
- J.P.
Gumbert, Die Utrechter Kartäuser und ihre Bücher im frühen 15.
Jahrhundert (Leiden 1974).
- W.H.
Vroom, De financiering van de kathedraalbouw in de middeleeuwem in het
bijzonder van de dom van Utrecht (Maarssen 1981) - een studie over
middeleeuws Europa met Utrecht als toegespitst voorbeeld.
- Dirk
J. de Vries, Bouwen in de late Middeleeuwen. Stedelijke architectuur in het
voormalige Over- en Nedersticht (Utrecht 1994) - een breed beeld van het
middeleeuwse bouwen.
Interessante
artikelen brengen de volgende bundels:
- De
Utrechtse bisschop in de middeleeuwen, C.A. Rutgers (red.) (Den Haag 1978;
Geschiedenis in veelvoud, 9) - bevat (deels bewerkte) fundamentele
artikelen.
- Utrecht
tussen Kerk en Staat, R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red.) (Hilversum 1991;
Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek, 10).
- Utrechters
entre-deux. Stad en Sticht in de eeuw van de Reformatie, 1520-1620, H. ten
Boom e.a. (red.) (Delft 1992) - de "Utrechtse" Middeleeuwen duren langer dan
elders.
- Romeinen,
Friezen en Franken in het hart van Nederland. Van Traiectum tot Dorestad 50
v.C.-900 n.C., W.A. van Es en W.A.M. Hessing (red.) (2e dr.,
Utrecht-Amersfoort, 1994) - over archeologie.
- De
kerk en de Nederlanden. Archieven, instellingen, samenleving. Aangeboden aan
prof.dr. C. Dekker bij zijn afscheid (...),
E.S.C. Erkelens-Buttinger e.a. (ed.) (Hilversum 1997) - bevat veel over
Utrecht.
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
Bronnenedities
De
volgende bronnenuitgaven zijn van meer dan gemiddeld belang:
- Groot
Placaatboek...'s lands van Utrecht...tot het jaar 1728..., J. van de Water
(ed.) (3 dln., Utrecht 1729) - niet altijd even betrouwbaar, maar soms de
enige uitgave van belangrijke bronnen.
- Oorkondenboek
van het Sticht Utrecht tot 1301, S. Muller Fz., A.C. Bouman, K. Heeringa
en F. Ketner (ed.) (5 dln., Utrecht-'s Gravenhage 1920-1959) - alle oorkonden
en oudere bronnen tot de veertiende eeuw.
- Bronnen
tot de bouwgeschiedenis van den Dom te Utrecht, N.B. Tenhaeff, W.J.
Alberts e.a. (ed.) (3 dln., 's-Gravenhage 1946-1976) - meer dan zomaar
bouwrekeningen, maar bronnen van belang voor de economische en sociale
geschiedenis.
- Sources
concerning the hospitallers of St. John in the Netherlands, 14th-18th
centuries, J.M. van Winter (ed.) (Leiden, etc., 1998) - vele bronnen
betreffen de Johannieters in Utrecht, onder andere een register uit
1389.
- De
registers en rekeningen van het bisdom Utrecht, 1325-1336, S. Muller Fz.
(ed.) (2 dln., 's Gravenhage 1889-1891).
- Rekeningen
van het bisdom Utrecht, 1378-1523, K. Heeringa (ed.) (2 dln., Utrecht
1926-1932).
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
Het recht van
Utrecht
Het
gaat hier om de juridische organisatie, bestuur en rechtspraak in de stad
Utrecht gedurende de Middeleeuwen. Enige
studies zijn al vermeld. Er zijn belangrijke
bronnenuitgaven:
- De middeleeuwsche rechtsbronnen der stad
Utrecht, S. Muller Fz. (ed.) (3 dln. en glossarium, 's
Gravenhage 1883-1885) - het derde deel bevat een inleiding en beschrijving van
de uitgegeven rechtsboeken; online: deel
1 en deel
2.
- De
gilden van Utrecht tot 1528. Verzameling van rechtsbronnen, J.G.Ch.
Joosting en J.C. Overvoorde (ed.) (2 dln., 's-Gravenhage 1896-1897) - de
gilden hadden eeuwenlang een grote invloed op het stadsbestuur; online: deel
1 en deel
2.
- De middeleeuwsche rechtsbronnen der
kleine steden van het Nedersticht, R.Th. Fruin (ed.) (3 dln., 's
Gravenhage 1892-1903) - enkel deel
1 is ook online raadpleegbaar.
- A.J.
Maris, Repertorium op de Stichtse leenprotocollen uit het landsheerlijke
tijdvak, I : De Nederstichtse leenacten (1349-1581) ('s-Gravenhage
1956) - dit betreft de bisschoppelijke leengoederen.
- J.C.
Kort, Repertorium op de lenen van Gaasbeek (Hilversum 2002) - veel
leengoederen lagen in de huidige provincie Utrecht.
Voor
het kerkelijk recht zijn er ook bronnenuitgaven:
- Bronnen
voor de geschiedenis der kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht in de
middeleeuwen, J.G.C. Joosting en S. Muller Hzn. (ed.) (7 dln.,
's-Gravenhage 1906-1924).
- Rechtsbronnen
van den Dom van Utrecht, S. Muller Fz. (ed.) ('s Gravenhage 1903).
- Het
rechtsboek van den Dom van Utrecht door mr. Hugo Wstinc, S. Muller Fz.
(ed.) ('s-Gravenhage 1895) .
Over kenners van het kerkelijke recht uit
het bisdom Utrecht zijn er enige studies:
- Gerbenzon, Pieter, 'Some medieval canonists from the diocese of Utrecht',
Studia Gratiana [Collectanea Stephan Kuttner, vol. 2] 12 (1967)
249-263.
- McCurry, Charles, 'Jean de Sierck and a lost commentary on the Liber
Sextus', Bulletin of Medieval Canon Law 3 (1973) 142-144 - Jan van
Sierck (overleden in 1309) was bisschop van Utrecht (1291-1296) en nadien van
Toul.
Zie
voor de rechtspraak van de bisschoppelijke officiaal en de
officialen
van de kapittels studies van Carla de Glopper-Zuijderland:
- 'De
officiaal van Utrecht als beoorkonder van vrijwillige rechtshandelingen ten
behoeve van vijf Utrechtse kapittels in de 14de eeuw', Verslagen en
Mededelingen Stichting tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandse
recht, nieuwe reeks, 3 (1982) 87-159 - vooral bij overdracht van goederen
traden de officialen op
- 'VII.
The Netherlands', in: Ch. Donahue jr. (ed.), The records of the medieval
ecclesiastical courts I, The Continent (Berlin 1989) 163-176 - een
overzicht van archivalia.
- ‘Het
oudste register van de officialiteit van Utrecht’, in: De kerk en de
Nederlanden...,
E.S.C. Erkelens-Buttinger e.a. (ed.) (Hilversum 1997) 201-213.
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
Stedelijke archiefbronnen
Van
de onuitgegeven bronnen zijn onder andere de hier genoemde stedelijke
archiefstukken van belang. Veelal zijn het seriële bronnen. De rekeningen en
raadsbesluiten plaatsen de rechtsboeken in een breder verband en tonen de
praktijk. Een aantal bronnen is getranscribeerd. Elders op deze site meer over
het lezen van oud
schrift.
- Het Utrechts
Archief (HUA), Stadsarchief (Stad), Eerste Afdeeling (I), inv. nr. 13, Der stat
daghelix boec (RDB) - 28 delen, 1402-1555, 1569-1577; transcripties voor
de jaren 1402-1528, indices voor 1450-1500.
- HHUA, Stad I, inv. nr. 16, Dit is een boec, daer men
al de buerspaken (in scriven) zel (BSB) - 22 delen, 1385-1391, 1396-1536,
1542-1555, 1560-1579; transcripties voor de jaren 1428-1528, indices voor
1450-1500.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 222, Burgerboeken - 1411-1429, 1441-1511.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 226, Register van zaken aan lijf of lid en van honderdjarige
verbanning - 1315-1374; bijnaam "Θ1".
- HUA,
Stad I, inv. nr. 227, Register van zaken aan lijf of lid en van honderdjarige
verbanning - 1315-1403; bijnaam "Θ2".
- HUA,
Stad I, inv. nr. 234, Registers van getuigenverhoren voor keurmeesters van de
raad wegens "vechtkeuren" - 5 delen, 1477-1528 (na 1500 met grote hiaten);
complete transcriptie.
- HUA.
Stad I, inv. nr. 587, Gecombineerde rekeningen van de 1e en 2e kameraar - 10
delen, 1380, 1402-1403, 1427-1442 (met hiaten); getranscribeerd, behalve 1380
en 1402; rek. 1380: A.M.C. Asch van Wijck (ed.), 'De oudste kameraarsrekening
der stad Utrecht (1380)', in: Codex diplomaticus Neerlandicus, 2e
serie, 2e deel (Utrecht 1853) 77-158.
- HUA,
Stad
I, inv. nr. 589, Rekeningen van de 1e kameraar - 57 delen, 1450-1529 (met
enkele hiaten); complete transcriptie.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 609, Registers van erfrenten.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 610, Lijfrenteregisters - 12 delen, 1468-1577.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 626, Rekeningen van de 2e kameraar - 55 delen, 1461-1528 (met
hiaten), complete transcriptie.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 630, Rekeningen van de schutmeester (3e kameraar) - deze
functionaris was belast met de zorg over de stadsverdediging; 67 delen, 1428,
1439-1443, 1450, 1461-1528, deels getranscribeerd; rek. 1472-1473 in: A.
Graafhuis en G.M. de Meyer, Van boeten en bouwen (Utrecht 1984).
- HUA,
Stad I, inv. nr. 658, Criminele sententies - 1 deel, 1550-1570;
transcriptie.
- HUA,
Stad I, inv. nr. 671, Register van civiele sententiën - 1 deel,
1532-1539.
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
Links
Algemene literatuur
Middeleeuws Utrecht
Edities
Het recht van middeleeuws Utrecht
Stedelijke archiefbronnen
Links
ov - 2 december 2009 / 2014 